Jan Czerski

Portret Jana Czerskiego

Jan Czerski urodził się 15.V.1845r, pochodził z rodziny ziemiańskiej z majątku Swołna w guberni witebskiej. Nauki pobierał w Wilnie. W trzeciej klasie gimnazjum przeniósł się do Instytutu Szlacheckiego. Dochodził już do matury, gdy wybuchło powstanie styczniowe (1863r.). Wkrótce ujęto go, zasądzono i skazano na zesłanie na Syberię. Karę odbywał w liniowym batalionie w Omsku. Dla młodego, wątłego człowieka była to kara niemal ponad siły. W ciągu sześcioletniej służby nadwątlone zostało jego zdrowie, co w znacznej mierze zaważyło na dalszych jego losach.

W okresie służby wojskowej znalazł opiekę u rodaków zamieszkałych w Omsku. Byli to inżynier Marczewski i uczony W. Kwiatkowski. Młodym zesłańcem zajął się także późniejszy uczony - samouk, Kozak Potanin. Ludzie ci dostarczali Czerskiemu książki naukowe, które ten dokładnie studiował. Była to ucieczka przed cierpieniami dnia codziennego. Podczas ćwiczeń terenowych młody żołnierz zebrał wiele okazów, z których w bardzo trudnych warunkach sporządzał preparaty anatomiczne. W 1867 roku przesłał pierwsze zbiory do Towarzystwa Przyrodników w Moskwie. Jednak członkowie Towarzystwa szybko dowiedzieli się, że mają do czynienia z zesłańcem, i zerwali z nim wszelkie kontakty.

W 1869 roku Jan Czerski został zwolniony z wojska, ale prawa powrotu do kraju nie otrzymał. Przez dwa lata jeszcze pozostał w Omsku, gdzie udzielał lekcji, aby zarobić na życie. W 1871 roku dostał zezwolenie na osiedlenie w Irkucku, gdzie spotkał Aleksandra Czekanowskiego, także zesłańca. Czekanowski, już znany badacz Syberii (Zabajkala i jeziora Bajkał), ułatwił mu odbycie studiów w zakresie geologii i paleontologii.

Pracę naukową rozpoczął pod kierunkiem A. Czekanowskiego i B. Dybowskiego, zoologa, lekarza i badacza jeziora Bajkał, podobnie jak i oni skazanego na zsyłkę za udział w powstaniu 1863 roku. W latach 1871-1883 Czerski odbył na polecenie Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego wiele wypraw terenowych . Prowadził badania w górach Sajan Wschodni, w dolinie rzeki Irkut i nad Dolną Tunguską, jednocześnie zajmował się w Irkucku geologicznymi i geograficznymi badaniami wschodniej Syberii, prowadzonymi z ramienia Syberyjskiego Oddziału Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego. Najważniejsze w jego działalności było zbadanie pod względem budowy geologicznej całego wybrzeża jeziora Bajkał. Jednocześnie zbierał okazy minerałów i fauny kopalnej. Opracował mapę geologiczną wybrzeży Bajkału, za którą otrzymał nagrodę w Bolonii. W latach 1877-1881, w czasie czterech wypraw naukowych zbadał dolinę rzeki Selengi i napisał pracę o Bajkale, wyjaśniając genezę jeziora i przedstawiając budowę geologiczną wschodniej Syberii. Za tę pracę otrzymał złoty medal Rosyjskiej Akademii Nauk. W latach 1882-1883 prowadził prace w dolinie Katungi. Dotyczyły one młodszych formacji oraz opracowań szczątków człowieka.

Wkrótce pomoc rodaka J. Zawiszy umożliwiła J. Czerskiemu przeniesienie się do Petersburga. W czasie podróży do Petersburga opisał trasę Irkuck-Petersburg od strony geologicznej, a w czasie pięcioletniego pobytu w Petersburgu, gdzie pracował w Akademii Nauk, opracował i wydał słynną osteologię ssaków czwartorzędowych, zebranych w czasie wyprawy na Wyspy Nowosyberyjskie (1885-1886), w której opisał 2500 kości. Dzieło to przez wielu uczonych jest uważane za klasyczne. Tu też przygotował do druku "Dziennik podróży" A. Czekanowskiego. Na polecenie Akademii Nauk opracował faunę kopalną ssaków syberyjskich, Czerski oparł się przy tym na ogromnym materiale porównawczym, zebranym ze wszystkich muzeów Petersburga i innych ognisk naukowych Rosji. Monografia ta wyszła w "Zapiskach Akademii Petersburskiej" w 1891 roku.

W czasie wyprawy naukowej w dorzecze Kołymy, Jany i Indygirki w latach 1891-1892 spotyka go śmierć. Kierownictwo nad ekspedycją przejęła wtedy jego żona Marfa i doprowadziła wyprawę do Niżniekołymska, a materiały z wyprawy przesłała do Akademii Nauk, gdzie leżały aż do czasu, gdy szczególnie zaczęto interesować się Syberią. Jan Czerski zmarł 25.VI.1892r., pochowano go przy ujściu Omołonu Jukahiczy. W uznaniu zasług jego imieniem nazwano dwa duże pasma gór na Syberii - największe w północno-wschodniej Syberii i jedno z większych w Zabajkalu oraz miasto nad Kołymą w pobliżu miejsca, w którym zmarł.

Opracowała: Halina Urban

Źródła: