Państwowy Instytut Geologiczny - Oddział Świętokrzyski

Fig. 1. Od lewej: Wyższa Szkoła Realna, gdzie uczył H. Święcicki (budynek kolejnych kieleckich szkół średnich od 1727 do 1962 r.), dalej - szkolny i seminaryjski kościółek św. Trójcy, za nim budynek Seminarium Duchownego. Rysunek T. Rybkowskiego z 1862 r.

Hipolit Święcicki urodził się w Wilnie. Pochodził ze zubożałej rodziny szlacheckiej. W Wilnie ukończył gimnazjum, a następnie Wydział Fizyczno-Matematyczny Uniwersytetu Wileńskiego. Początkowo był nauczycielem domowym na Wileńszczyźnie. Prawdopodobnie brał udział w powstaniu listopadowym. W 1836 r. przeniósł się do Warszawy i zdał egzamin nauczycielski. Był następnie nauczycielem matematyki w gimnazjum w Lublinie i nauczycielem geografii i historii w Szkole Powiatowej w Opolu Lubelskim, skąd w 1845 r. przeniósł się do Kielc (Massalski, 1983, 2001).

Był nauczycielem Szkoły Wyższej Realnej w Kielcach od 1845 r. do 1862 r., a później nauczycielem kieleckiego gimnazjum filologicznego (fig. 1, 2, 3). Na emeryturze dorabiał lekcjami prywatnymi.

Fig. 2. Męskie Gimnazjum Rządowe, kościół św. Trójcy i Seminarium Duchowne około 1900 r. Fot. S. Sanecki

Muzeum Lat Szkolnych Stefana Żeromskiego w Kielcach

Fig. 3. Wojewódzka Biblioteka Pedagogiczna, Muzeum Lat Szkolnych Stefana Żeromskiego, kościół św. Trójcy, Seminarium Duchowne - dziś. Fot. J. Gągol

H. Święcicki był wszechstronnym przyrodnikiem w dawnym stylu. Zajmował się geologią, geografią, botaniką, zoologią i matematyką. Przede wszystkim czuł się jednak geologiem. Był zresztą erudytą. W kieleckich szkołach średnich uczył niemal wszystkich przedmiotów (geografii, mineralogii, zoologii, botaniki, fizyki, historii powszechnej, matematyki, technologii górniczej, miernictwa i niwelacji, języka polskiego, rysunków, kaligrafii), podporządkowując się bez skargi woli dyrektorów.

Fig. 4. Fragment artykułu H. Święcickiego pt. „Opis marmurów krajowych” zamieszczony w „Pamiętniku Kieleckim na rok 1874”. Autor opisuje i systematyzuje w 5 grup ("podług porządku kamieniarzy włoskich") 120 odmian świętokrzyskich marmurów.

W okresie studiów H. Święcicki uczestniczył w ekspedycji badawczej profesora Józefa Jundziłła nad Prypeć i Dniestr (Garbowska, 1993). Jako nauczyciel był dziewięciokrotnie w latach 1848-1860 wyróżniany przez ministra oświaty i kuratora (Massalski, 2001). Nie zapisał się jednak w pamięci uczniów jako dobry nauczyciel („Kielce w pamiętnikach…”, 1992). Był zbyt łagodny, dobry i naiwny, co bezwzględnie i złośliwie wykorzystywali wychowankowie. Nazywany był m.in. Kobuzem i Kobaltem, ale także Omnibusem. Wyznawał utopijną pedagogiczną zasadę, że uczniów nie wolno stresować. Po całych Kielcach krążyło tysiące anegdot o jego roztargnieniu i kompletnej nieumiejętności postępowania z uczniami. Barwnie i bez taryfy ulgowej sportretował H. Święcickiego (jako Hieronima Świąteckiego) jego uczeń Adolf Dygasiński (1899).

H. Święcicki „Góry południowo-zachodniej części Królestwa polskiego”

Fig. 5. Fragment artykułu H. Święcickiego „Góry południowo-zachodniej części Królestwa polskiego” w „Encyklopedii Rolnictwa”, t. 2, 1874 r. Autor wymienił "porządkiem abecadłowym" i opisał ponad 250 gór i pasm górskich.

Ulubioną (i najmniej dotkliwą) zabawą uczniów było dostarczanie nauczycielowi do „determinacji” minerałów i skał wyprodukowanych "z pyłu szosy, chleba tartego, cegły miałko tłuczonej, kredy, smoły, wosku, żywicy - może i sera - drogą prażenia, suszenia" (Dygasiński, 1899).

Niepowodzenia dydaktyczne Święcicki rekompensował sobie przyrodniczym kolekcjonerstwem, publicystyką naukową na tematy regionalne i popularyzacją wiedzy przyrodniczej.

„Retrospektywna bibliografia geologiczna Polski” (Fleszarowa, 1966; Czarniecki, Martini, 1972) odnotowuje 5 publikacji Święcickiego, w tym jedną, podpisaną kryptonimem H.S., wśród prac anonimowych. Jest to praca o występowaniu krajowych surowców mineralnych, opublikowana w „Bibliotece Warszawskiej” w 1859 r. Inne odnotowane prace pochodzą z „Pamiętnika Kieleckiego” (fig. 4) i „Encyklopedii rolnictwa” (fig. 5). Święcicki publikował jednak także wiele popularyzatorskich artykułów na łamach „Gazety Kieleckiej” („Problematyka…”, 2002).

H. Święcicki „…o potrzebie zbierania i ochrony skamieniałości”

Fig. 6. Notatka H. Święcickiego na łamach „Gazety Kieleckiej” (nr 41 z 1874 r.) o potrzebie zbierania i ochrony skamieniałości (ŚBC).

Publikacje Święcickiego dotyczyły m.in. świętokrzyskich marmurów i innych kopalin mineralnych („płodów przyrodzonych”, „ciał kopalnych”) regionu, geografii, toponomastyki, zawartości szkolnych zbiorów przyrodniczych, potrzeby ochrony skamieniałości (fig. 6), opinii o znaleziskach mineralogicznych. Interesująca jest np. „Monografia doliny Silnicy” opublikowana w odcinkach w numerach 40, 41 i 42 „Gazety Kieleckiej” z 1875 r. Autor podaje tu informacje geograficzne, opisuje geologię, roślinność i faunę (włącza tu także skamieniałości). Opis jest nieco staroświecki, także terminologia. Z lektury artykułów wynika, że Święcicki znał geologiczną literaturę naukową, choć może nie nadążał za „nowinkami”, a także, że odbywał liczne wycieczki terenowe, w trakcie których m.in. botanizował, łowił motyle i zbierał okazy geologiczne.

Wśród nie opublikowanych prac H. Święcickiego, znanych tylko z tytułu (Massalski, 2001), znajdują się rozprawy: z matematyki ("Zastosowanie rachunku różniczkowego w geometrii wyższej"), paleontologii ("Skrót paleontologii Picteta uzupełniony opisem miejscowych skamieniałości według prac Eichwalda, Zejsznera i Puscha") oraz mineralogii ("Nauka i sztuka – rys postępu mineralogii").

Zbiory przyrodnicze H. Święcickiego obejmowały minerały i skały (2000 okazów), zielnik (2400 roślin), motyle, skamieniałości, muszle. Kolekcję oglądali wszyscy geolodzy odwiedzający Kielce (m.in. L. Zejszner, J. Trejdosiewicz, F. Roemer. J. Hempel). Na kilka miesięcy przed śmiercią Święcicki zwrócił się do władz Seminarium Duchownego w Kielcach z propozycją jej sprzedaży. Nie chciał, by kolekcja - "trud półwiekowej pracy w umiłowanej przyrodniczej nauce" – rozproszyła się (Siarkowski, 1880; Gągol, Studencka, 2004). Na zakup złożyli się księża diecezji (w większości wychowankowie Święcickiego). Zbiory były następnie eksponowane w bibliotece Seminarium i służyły dydaktycznie alumnom kursu wstępnego.

Fig. 7. Tablica w kruchcie kościoła św. Trójcy ufundowana przez wychowanków Szkoły Wyższej Realnej („z dążnością górniczą”) w Kielcach dla upamiętnienia swoich nauczycieli. Wśród wymienionych, obok Hipolita Święcickiego, jest także zasłużony polski geolog Wincenty Kosiński (1835-1883), który uczył w kieleckiej szkole (głównie matematyki) w latach 1856-1858. Fot. J. Gągol.

Dalsze losy kolekcji nie są znane. Wprawdzie budynek Seminarium przechodził później różne wydarzenia (pożary, zamiana na szpital, rozbudowa), lecz zbiory biblioteczne nie uległy zniszczeniu. Można zatem sądzić, że skrzynie ze zbiorami Święcickiego spoczywają gdzieś w przepastnych seminaryjskich czy kościelnych magazynach. Podjęta w tej sprawie przez autora kwerenda nie została jednak jak dotąd uwieńczona sukcesem.

Mówi się, że nieżyjący już ksiądz, któremu w latach powojennych poruczono pieczę nad magazynowymi zasobami kieleckiej katedry, najpierw celowo (z obawy przed możliwością komunistycznej sekwestracji), a potem na skutek starczej demencji, nader skutecznie przyczynił się do nieprzydatności wszelkich prowadzonych przez siebie rejestrów.

Jego nazwisko znalazło się na zbiorowym epitafium ufundowanym przez wychowanków Szkoły Wyższej Realnej (fig. 7).

Literatura

Powyższy tekst jest przeredagowaną i uzupełnioną ilustracjami wersją streszczenia referatu opublikowanego w czasopismie: „Posiedzenia Naukowe Państwowego Instytutu Geologicznego (styczeń 2008 – grudzień 2008)”, t. 65, 2009: 38-39

Hipolit Święcicki (1811-1880), nauczyciel, przyrodnik, kolekcjoner

Literatura