Państwowy Instytut Geologiczny - Oddział Świętokrzyski

Dotąd uważaliśmy ziemię polską jako skałę napływową i mało geologów obchodzącą, lecz teraz karta Pana Puscha kopalni i gór (…) uczyniła ją godną uwagi uczonych - zagadnął wielki uczony i podróżnik Alexander von Humboldt (1769-1859) uszczęśliwionego tym wyróżnieniem początkującego wówczas geologa Tomasza Zana (1796-1855). Spotkanie miało miejsce 12 września 1829 r. w Orenburgu, przy południowym krańcu Uralu. Humboldt odbywał swą kolejną wielką wyprawę badawczą, Zan - kolejny rok zsyłki.

Przybysz z Saksonii

Fig. 1. Jerzy Bogumił Pusch (15.12.1790 r. w Kohren w Saksonii - 2.10.1846 r. w Warszawie)

Georg Gottlieb Pusch (fig. 1) przybył do Polski z ojczystej Saksonii w 1816 r. aby objąć profesurę w założonej w Kielcach przez ks. Stanisława Staszica Szkole Akademiczno-Górniczej. Była to szósta w świecie uczelnia tego typu i pierwsza wyższa uczelnia w Kielcach. Jerzy Bogumił (bo takich imion używał w Polsce) Pusch miał 26 lat, ukończone studia w słynnej Akademii Górniczej we Freibergu (i wspaniałe rekomendacje jej profesorów), studia prawnicze w Lipsku i - w dorobku naukowym - kilka interesujących publikacji. Był zdolny (no, może z wyjątkiem talentu do języków, do czego jeszcze wrócimy), pracowity i ambitny.

W pierwszym opublikowanym po przyjeździe do Polski komunikacie naukowym (z nagłówkiem: Kielce w Królestwie Polskim, 25.01.1817 r.) badacz napisał: Polska jest w Europie pod względem górniczym i mineralogicznym zupełnie nieznana, będę przeto uważał za swój obowiązek naświetlić stopniowo jej warunki w tym zakresie.

Myślą i młotkiem

Fig. 2. Strona tytułowa pierwszego tomu „Geognostische Beschreibung von Polen…”. Egzemplarz ze zbiorów biblioteki Oddziału Świętokrzyskiego Państwowego Instytutu Geologicznego w Kielcach

Młodzieńcze zobowiązanie - wobec nauki i swej drugiej ojczyzny z wyboru - w pełni zrealizował. Poza obowiązkami organizatora i wykładowcy Akademii oraz asesora w Głównej Dyrekcji Górniczej, od pierwszych dni pobytu w Kielcach Pusch rozpoczął intensywne terenowe badania geologiczne, choć - jak zauważył - jest tutaj trudniej, uciążliwiej i niedogodniej zbadać jedną milę kwadratową niż 10 w Saksonii. Wyruszał w teren z kompasem geologicznym, młotkiem i… otwartą głową. Zgodnie z dewizą geologów: "mente et malleo" ("myślą i młotkiem").

Plonem badań J.B. Puscha był pierwszy nowoczesny w treści i w formie opis budowy geologicznej Polski. To obszerne dzieło ("Geognostische Beschreibung von Polen…") ukazało się w dwu tomach, w Niemczech, w 1833 i 1836 r. (fig. 2) W 1837 r. uzupełnione zostało kompletem map geologicznych ("Geognostischer Atlas von Polen") i księgą poświęconą opisowi występujących w Polsce skamieniałości ("Polens Paläontologie…").

Wyniki swoich badań w Polsce, w tym "karty" czyli mapy geologiczne, prezentował Pusch już w 1828 r. na zjeździe przyrodników w Berlinie. "Atlas geognostyczny Polski" zawiera sześć map. Jest wśród nich mapa geologiczna Królestwa Polskiego i Galicji w skali ok. 1:792 000 i mapa Gór Świętokrzyskich w skali ok. 1:172 800. Opracowane na najwyższym ówcześnie poziomie naukowym, stanowią chwalebną kartę w historii kartografii w Polsce.

W Kielcach

Od 1816 r., gdy przyjechałem do Polski i odtąd przez ponad 10 lat miejscem mojego zamieszkania były Kielce… - tak zaczyna się pierwszy tom głównego dzieła Puscha. Pobyt w Kielcach to najowocniejszy naukowo - i chyba najszczęśliwszy - okres życia uczonego. To w ciągu tych 10 lat zebrał materiały do wspomnianych wyżej prac. Złożyły się na nie niezliczone obserwacje geologiczne w okolicy Kielc, w promieniu 10 mil i wyniki 15 wypraw badawczych w odleglejsze strony Polski.

Dodajmy tu, że korzystając z faktu, iż granice geologiczne nie pokrywały się z granicami politycznymi Pusch badał i opisywał budowę geologiczną obszaru mieszczącego Polskę w jej historycznych granicach.

W Kielcach urodziło się pięcioro dzieci Puscha (miał ich co najmniej dziesięcioro, niektóre zmarły w dzieciństwie). Swych potomków wychował na dobrych Polaków i ewangelików.

Był też Pusch dobrym kielczaninem. Mimo ogromu zajęć i obowiązków znalazł czas np. na działalność w komitecie upiększania miasta, który stworzył wizję i rozpoczął prace nad założeniem rekreacyjno-spacerowego ciągu obejmującego Kadzielnię, dolinę Silnicy i park (wówczas ogrody pracowników Dyrekcji Górniczej i uczelni).

W Warszawie

Po likwidacji Akademii i wyjeździe w 1827 r. z Kielc do Warszawy Pusch pełnił wysokie urzędnicze funkcje w administracji górnictwa i hutnictwa w Królestwie Polskim, okresowo był bezrobotny (sprzedał wtedy swoją cenną kolekcję geologiczną) i był intendentem warszawskiej mennicy (numizmatycy znają monety z maleńkimi inicjałami J.P.).

Zmarł 2 października 1846 r. i spoczął na cmentarzu ewangelicko-augsburskim w Warszawie.

Dorobek naukowy Puscha obejmuje kilkadziesiąt publikacji (w tym 8 książek). Pośmiertnie, w latach 1881 - 1885, ukazały się jeszcze drukiem obszerne i ważkie uzupełnienia i autopoprawki Puscha do jego dzieła o budowie geologicznej Polski (fig. 3).

Fig. 3. Fragment mapy geologicznej Królestwa Polskiego J. B. Puscha wydanej pośmiertnie w 1882 r. Oryginał w skali 1:1 008 000

Kłopoty z językiem

Do końca życia nie opanował języka polskiego, Polskę uważał jednak za swoją drugą ojczyznę, a jego dzieci były Polakami - tak napisał o Puchu współczesny geolog, jego wnikliwy biograf, prof. Antoni S. Kleczkowski (1922-2006). Rzeczywiście, miał Pusch kłopoty z polszczyzną. W pisanym u schyłku życia podaniu o przyjęcie do pracy czytamy: Ponieważ ia już 26 lat w służbę Rządową stoi, żadne majątek nie posiada, i oyciec liczny familyi iestem…

Swoje najważniejsze prace publikował Pusch w Niemczech, po niemiecku. Kilka polskich publikacji Puscha było albo tłumaczonych (np. skrót geologicznego opisu Polski, ogłoszony w Polsce w 1829 i 1830 r., jeszcze przed jego pełnym niemieckim wydaniem, przetłumaczył profesor chemii i farmacji Adam Maksymilian Kitajewski), albo adiustowanych stylistycznie przez Polaków.

Odkrywca Gór Świętokrzyskich

Fig. 4. Strona tytułowa skróconego polskiego wydania pracy J.B. Puscha z 1903 r.

Kolejne pokolenia polskich geologów przez 70 lat uczyły się geologii Polski na pracach Puscha. W 1903 r. - w filii kieleckiej drukarni Stanisława Święckiego (1849-1910) w Dąbrowie [Górniczej] - ukazało się wznowienie (skrócone i przełożone na język polski) "Geologicznego opisu Polski…" (fig. 4). Wydawca - znakomity geolog i górnik inż. Stanisław Kontkiewicz (1849-1924) - uzasadniając potrzebę tego wznowienia, pisał w przedmowie, iż sporządzony przez Puscha opis geologiczny naszego kraju niewiele różni się od tego, jaki by można zrobić na obecnym stanie nauki i na zasadzie najnowszych badań.

Do prac Puscha sięga współczesny geolog, gdyż są źródłem rzetelnie i precyzyjnie opisanych spostrzeżeń, cennych zwłaszcza wtedy, gdy dotyczą nieistniejących już dziś kopalń i odsłonięć geologicznych. Na Puscha powołują się wciąż współcześni badacze, gdyż jest odkrywcą i autorem pierwszego naukowego opisu rozmaitych geologicznych faktów. Nazwisko uczonego utrwalone zostało w nazwach licznych skamieniałości.

To są szczegóły. Największą - naszym zdaniem - zasługą Puscha jest po prostu ujawnienie Polakom i światu istnienia ważnej kropki na globusie - Gór Świętokrzyskich (które zresztą nie nosiły jeszcze wtedy tej nazwy) i ich unikatowych geologicznych walorów.

Literatura

Tekst powyższy jest przeredagowaną i uzupełnioną ilustracjami wersją tekstu opublikowanego na łamach "Gazety Lokalnej" (kieleckiego dodatku "Gazety Wyborczej") 24-25.07.1993