Zaloguj
Z kart historii> Poczet geologów polskich> Rzączyński

Gabriel Rzączyński

Auctarium historiae naturalis Regni Poloniae Magnique Ducatus Lituaniae annexarumque provinciarum in puncta XX

Wśród przyrodników polskich okresu przedstanisławowskiego niewątpliwie wybitne miejsce zajmuje Gabriel Rzączyński. Urodzony w roku 1664 na Podlasiu, po ukończeniu szkół wstąpił do zakonu jezuitów poświęcając się pracy pedagogicznej. Rozpoczął ją w roku 1687 jako wykładowca gramatyki w kolegium lubelskim, gdzie odbywał równocześnie dalsze studia teologiczne i filozoficzne. Obowiązki nauczycielskie pełnił przez lat z górą 30 w szeregu miast, przebywając kolejno we Lwowie, Toruniu, Poznaniu i Łucku.

W latach 1718-1720 był prefektem nauk w kolegium gdańskim, następnie sprawował funkcje regensa seminarium w Sandomierzu i rektora w Ostrogu. Zamiłowania naukowe skłoniły go wycofania się z obowiązków szkolnych. Od 1725 r. przebywał ponownie w Gdańsku jako spowiednik w kolegium szotlandzkim, gdzie spędził ostatnie 12 lat życia.

W mało urozmaiconym życiorysie profesora kolegialnego zwracają uwagą częste zmiany miejsca pobytu, co ma z pewnością związek z jego zainteresowaniami przyrodniczymi. Odrębność fizjograficzna poszczególnych dzielnic kraju musiała obudzić w nim świadomość bogactwa zjawisk przyrody i chęć głębszego ich poznania. W bibliotekach kolegialnych rozpoczął Rzączyński studiowanie dzieł przyrodniczych, alchemicznych i medycznych, z których wypisywał nieraz sprzeczne ze sobą teorie o budowie ciał i ich znaczeniu w przyrodzie. Nie poprzestając na wiedzy książkowej gromadził własne obserwacje zdobyte w wędrówkach po kraju oraz doniesienia innych gorliwych badaczy przyrody, przeważnie ze środowiska gdańskiego, gdzie zainteresowania i studia przyrodnicze stały wówczas na najwyższym poziomie w kraju. Z zamiłowaniem zbierał Rzączyński ciekawy okazy przyrodnicze, dostarczane mu z odległych okolic przez uczniów, którzy znali zainteresowania profesora.

Wyniki długoletnich prac i studiów ogłosił w dziele wydanym w Sandomierzu w 1721 r. pt. "Historia naturalis curiosa Regni Poloniae..." ("Interesująca historia przyrody w Królestwie Polskim") i jego uzupełnieniu wydanym w Gdańsku w 1742 roku. Podzielone na 20 rozpraw uwzględniało ono: geografię, geologię, botanikę, zoologię, antropologię, a kończyło się traktatem "o dziwach natury". Rzączyński wymienił i opisał ok. 360 gatunków zwierząt krajowych. Do napisania historii naturalnej skłoniła Rzączyńskiego chęć zmiany zakorzenionego przekonania o ubóstwie Polski w bogactwa naturalne. Zbierał rozproszone w księgach i rękopisach informacje, uzupełniał je ustnymi relacjami, odbywał liczne podróże po Polsce. Rzączyńskiego interesowały przede wszystkim minerały użytkowe, najczęściej ograniczał się do wymienienia ich i podania miejsc występowania. Dzieło Rzączyńskiego, mimo licznych niedokładności, jest ważne w naszej literaturze, ponieważ daje dobre wyobrażenie o tym, jakie źródła minerałów użytkowych znane były w Polsce w połowie XVIII wieku. Jego książka była pierwszym stosunkowo pełnym opisem ziem polskich pod względem bogactw naturalnych oraz flory i fauny. Przez długie lata był to jedyny podręcznik do nauki przyrody. Niestety, pośród danych przyrodniczych znajdujemy w tym dziele również wiele przesądów. Zawierało ono także wiele błędów, ale przed Rzączyńskim nikt nie podjął pracy na taką skalę. Swoim opracowaniem autor zapoczątkował rozwój nauk geologicznych na terenie naszego kraju.

Zmarł w Szkotach koło Gdańska w 1737 roku.

Opracowała: Halina Urban

Źródła:

  • Ludwik Grzebień - Polski Słownik Biograficzny. tom XXXIII, Wrocław-Warszawa-Kraków, 1991-1992;
  • Danuta Turkowska - Wiadomości Muzeum Ziemi. tom VI, W-wa, 1952;
  • Jerzy Twarogowski - Poczet wielkich geologów, Warszawa, 1974;