Zaloguj
Z kart historii> Poczet geologów polskich> Staszic

Stanisław Wawrzyniec Staszic

Portret Stanisława Wawrzyńca Staszica

Stanisław Wawrzyniec Staszic ur. w 1755 w Pile, zm. 20.I.1826 w Warszawie, działacz i pisarz polityczny, uczony i filozof, jedna z najwybitniejszych umysłowości polskich na przełomie XVIII i XIX w. Pochodził z rodziny mieszczańskiej, był synem burmistrza Piły. Kształcił sie w seminarium duchownym w Poznaniu, gdzie 1778/79 przyjął święcenia kapłańskie. Studiował nauki przyrodnicze w College de France. W 1781 powrócił do kraju i został wychowawcą synów A. Zamoyskiego. W 1782 uzyskał doktorat obojga praw i objął katedrę języka francuskiego w Akademii Zamojskiej. W początkach Sejmu Czteroletniego przybył do Warszawy, gdzie pozostał do końca życia. Odbywał liczne podróże naukowe za granicę i po kraju.

Urodzony w Pile w rodzinie burmistrza. Przez matkę przeznaczony do stanu duchownego. Uczył się w szkołach wojewódzkich Poznania, w których były już wtedy zbiory geologiczne. W 1774 r uzyskał niższe, a w 1779 r - wyższe święcenia kapłańskie. W latach 1779-81 studiował w College de France. Wykłady L.Daubentona wskazały mu potrzebę łączenia nauki z praktyką. Poznał G.Buffona, autora popularnego dzieła „Les epoques de la nature”. Wracając przez Alpy i Apeniny do kraju postanowił je przetłumaczyć.

Tłumaczenie ukazało się jako „Epoki natury” w 1786 r. W tym czasie pełnił obowiązki nauczyciela dzieci eks-kanclerza A.Zamojskiego. Kontakty z postępowymi działaczami z kręgu Sejmu Wielkiego ukształtowały jego poglądy polityczne, wyłożone w „Przestrogach dla Polski”. Plonem podróży po kraju były liczne obserwacje geologiczne i fizjograficzne, szczególnie odkrywcze w trakcie pionierskich wypraw w Beskidy i Tatry. Początkowe luźne publikacje, które wydawał jako działacz Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Warszawie, złożyły się na jego główne dzieło „O ziemiorodztwie Karpatow i innych gor i rownin Polski”, wydane w 1815 r.

Przyjęty w dziele podstawowy podział stratygraficzny (góry pierwotne, pierwotno-warstwowe, przedwodowe, pomorskie, osepowe) odbiega oczywiście od współczesnych podziałów stratygraficznych, ale jest zbliżony do ówczesnych poglądów (np. A.G.Wernera), w których była już zapowiedź nowoczesnej stratygrafii.

Najobszerniejsza część dzieła dotyczy Beskidów i Tatr. Oczywiście nie wszystkie poglądy S.Staszica były słuszne, ale poczynione obserwacje były bardzo wnikliwe. „O ziemiorodztwie… zawiera również liczne uwagi na temat przyrody ożywionej (pionowa strefowość roślinna w górach, fauna Tatr) i warunków życia człowieka (częstość występowania wola i przypadków niedorozwoju w Beskidach).

Dzieło Staszica było zaopatrzone w mapy geologiczne, przekrój geologiczny przez Polskę wzdłuż linii Tatry - Mierzeja Wiślana, plansze ilustrujące ciekawe zjawiska oraz wykazy tabelaryczne kopalń i zakładów kuźniczych, miejsc występowania soli i słonych źródeł, siarki, węgla, oleju skalnego i bursztynów. Wskazuje to na praktyczny cel książki - zachętę do podźwignięcia kraju. Daje temu wyraz w kończącym pierwszą rozprawę zawołaniu: „Paść może i Naród wielki; zniszczeć nie może, tylko nikczemny!”

Dewiza ta przyświecała Staszicowi w jego działalności organizacyjnej i naukowej. Od 1808 r był prezesem Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Jako dyrektor Wydziału Przemysłu i Kunsztów stworzył w 1816 r Dyrekcje Górniczą i Szkołę Akademiczno-Górniczą w Kielcach, która w krótkim okresie istnienia wykształciła wielu fachowców. Wydobycie surowców wzrosło w czasie jego działalności wielokrotnie.

Działalność naukowa i organizacyjna S.Staszica przyniosła mu po latach przydomek „ojca polskiej geologii”. Symbolicznym wyrazem tego może być fakt, że ofiarowany przez niego Towarzystwu Przyjaciół Nauk gmach, tradycyjnie zwany Pałacem Staszica, stał się w 1919 r pierwsza siedzibą Państwowego Instytutu Geologicznego.

Źródła:

  • Wielka Encyklopedia Powszechna PWN. Warszawa, 1967;
  • Jerzy Twarogowski - Poczet wielkich geologów. Warszawa, 1974;