Punkt wycieczkowy 3.4 (GŚ 3.4) CHĘCINY – GÓRA ZAMKOWA

Uczniowie zobaczą jedno z najładniejszych miejsc regionu świętokrzyskiego – Górę Zamkową z ruinami średniowiecznego zamku. Roztacza się stąd rozległa panorama na południową część Gór Świętokrzyskich. U stóp góry leży malownicze miasteczko Chęciny o bogatej historii. /span>

Góra Zamkowa zbudowana jest z wapieni dewonu środkowego i górnego (górnego żywetu i dolnego franu). Skały te można oglądać w starym kamieniołomie w zachodnim zboczu góry, skąd brano je do budowy zamku. Na przykładzie odsłoniętych, stromo nachylonych skał, uczniowie poznają efekty górotwórczych procesów tektonicznych. Góra Zamkowa stanowi południowe skrzydło struktury tektonicznej zwanej antykliną chęcińską. Poznają także zagadnienie inwersji morfologicznej.

Na zachodnich zboczach Góry Zamkowej uczniowie napotkają liczne powierzchniowe zagłębienia – ślady po szybach i szybikach wykonanych przez dawnych górników poszukujących rud ołowiu.

Podstawa programowa - gimnazjum:

• posługiwanie się mapą turystyczną i geologiczną; scharakteryzowanie skał budujących Górę Zamkową i występujących w nich skamieniałości;
• omówienie związku między orogenezą waryscyjską a rzeźbą południowej części Gór Świętokrzyskich;
• przedstawienie wapieni dewońskich, jako surowica mineralnego i ich wykorzystania przez człowieka;
• identyfikacja powierzchniowych form morfologicznych związanych z prowadzeniem dawnych prac górniczych;
• scharakteryzowanie walorów turystycznych południowej części regionu świętokrzyskiego.

>Czas trwania wycieczki pieszej: (ze zwiedzeniem zamku): 2 godziny.

>Cele ogólne:

1. Poznanie skał budujących Górę Zamkową.
2. Poznanie pojęcia inwersji morfologicznej na przykładzie antykliny chęcińskiej.
3. Zrozumienie roli historycznego górnictwa w rozwoju gospodarczym południowej części regionu świętokrzyskiego.

>Cele szczegółowe:

1. Uczeń nazywa skały budujące Górę Zamkową i określa ich wiek.
2. Uczeń wymienia organizmy występujące w wapieniach i opisuje ich skałotwórczą rolę.
3. Uczeń wyjaśnia, jak zmierzyć kąt nachylenia warstw.
4. Uczeń podaje nazwę zbocza nachylone zgodnie z zapadaniem ławic skalnych. Na przykładzie Góry Zamkowej określa typ nachylenia zbocza południowego i północnego.
5. Uczeń podaje nazwę fałdowej struktury skalnej, której skrzydła zbudowane są ze skał młodszych, a część jądrowa ze skał starszych.
6. Uczeń wyjaśnia, do której części antykliny chęcińskiej należą wapienie budujące Górę Zamkową i które skrzydło reprezentują.
7. Uczeń nazywa efekt odwróconego ukształtowania powierzchni ziemi w stosunku do jej pierwotnej budowy tektonicznej.
8. Uczeń wyjaśnia, jakie jest pochodzenie zagłębień widocznych na zachodnim zboczu Góry Zamkowej i rudy, jakich metali były tam dawniej wydobywane.
9. Uczeń wyjaśnia znaczenie słów: rogowce, jadro antykliny, skrzydło antykliny, zbocze konsekwentne, zbocze obsekwentne, inwersja morfologiczna
10. Uczeń potrafi:
    • zlokalizować na mapie turystycznej i geologicznej Chęciny i Górę Zamkową;
    • wskazać, na podstawie ułożenia ławic wapieni, które skały są starsze a które młodsze;
    • zmierzyć kompasem wartość kąta nachylenia ławic wapieni (upad) oraz azymut ich rozciągłości (bieg);
    • wskazać skały budujące skrzydła i jądro antykliny chęcińskiej;
    • wytłumaczyć, na przykładzie antykliny chęcińskiej, proces powstawania inwersji rzeźby terenu.

>Cele wychowawcze:

1. Kształcenie w uczniach umiejętności powiązania właściwości obserwowanych obiektów przyrody nieożywionej z procesami prowadzącymi do ich powstania.
2. Ukazanie związku pomiędzy obecnością i dostępnością surowców skalnych i mineralnych a kierunkiem rozwoju gospodarczego danego regionu.

>Metody pracy:

• Podająca: nauczyciel informuje, gdzie leży punkt wycieczkowy i co można w nim zobaczyć.
• Obserwacji: uczniowie obserwują: odsłonięcia wapieni dewonu środkowego (żywetu) i dewonu górnego (franu) w kamieniołomie na zachodnim zboczu Góry Zamkowej, reakcję „burzenia” HCl ze skałami, ślady po prowadzonych tam pracach górniczych w poszukiwaniu rud ołowiu. Uczniowie porównują skały w kamieniołomie i kamienie, z których wybudowano mury zamku. Z punktów widokowych na zamku uczniowie obserwują dolinę chęcińską (ograniczoną od północy Górą Zelejową). Uczniowie obserwują panoramę Gór Świętokrzyskich z wieży zamku.
• Poszukująca: uczniowie szukają skamieniałości w kamieniołomie u podnóża zamku. Uczniowie szukają punktów wycieczkowych, które dotychczas zwiedzili, w panoramie roztaczającej się z wieży zamku.

>Forma pracy: zespołowa.

>Środki dydaktyczne:

• Mapa turystyczna Gór Świętokrzyskich w skali 1:75 000 lub 1:100 000;
• Mapa Geologiczno-Krajoznawcza 1:200 000;
• kompas geologiczny;
• Tabela stratygraficzna;
• młotek;
• aparat fotograficzny;
• HCl.

>Zadania:

1. Lokalizacja Góry Zamkowej na mapie turystycznej i geologicznej.
2. Wyróżnienie głównych odmian litologicznych wapieni budujących Górę Zamkową.
3. Rozpoznanie organizmów (skamieniałości) występujących w wapieniach. Porównanie ich do żyjących w morzach współcześnie i wskazanie środowiska ich bytowania.
4. Znalezienie w obrębie ławic wapieni cienkich warstw rogowców. Wskazanie różnicy pomiędzy tymi skałami.
5. Pomierzenie kąta nachylenia ławic wapieni. Wskazanie przyczyny wychylenia widocznych w kamieniołomie wapieni.
6. Zrobienie zdjęcia panoramy Gór Świętokrzyskich.
7. Wypełnienie karty ćwiczeń.

>Karty ćwiczeń: GŚ 3.4.1.

>Dyskusja:

1. Zbocza Góry Zamkowej w Chęcinach: południowe i północne, są nachylone pod różnym kątem. Jaki wpływ na takie nachylenie zboczy mają skały budujące Górę Zamkową?
2. Antyklina chęcińska jest przykładem inwersji morfologicznej terenu. Które skały budujące antyklinę miały decydujący wpływ na powstanie inwersji jej rzeźby?
3. Najmłodsze skały budujące skrzydła antykliny chęcińskiej należą do górnego dewonu. Kiedy miały miejsce ruchy górotwórcze prowadzące do powstania antykliny chęcińskiej, skoro w leżących na jej skrzydłach zlepieńcach górnego permu występują otoczaki i okruchy wapieni górnego dewon?

>Zalecana literatura:

• Kotański Z., 1959. Przewodnik geologiczny po Górach Świętokrzyskich, tom 1 i 2. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa.
• Skompski S.(red.), 2012. Góry Świętokrzyskie. 25 najważniejszych odsłonięć geologicznych. Wydział Geologii UW. Warszawa.
• Stupnicka E., Stępień-Sałek M., 2001. Poznajemy Góry Świętokrzyskie. Wycieczki geologiczne. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
• Wołoszyńska E., Wołoszyński M., 2010. Góry Świętokrzyskie. Przewodnik turystyczny. Wydawnictwo MUZA SA, Warszawa.