Co niósł lądolód?

Tatiana Woroncowa-Marcinowska

W plejstocenie, zwanym również epoką lodowcową, większa część obszaru Polski była zlodowacona co najmniej ośmiokrotnie. Po raz pierwszy lądolód skandynawski wkroczył około 900 tys. lat temu, obejmując tylko północną część kraju, zaś największe zlodowacenie nastąpiło około 450-600 tys. lat temu.

Poza charakterystycznymi osadami, które powstały po ustąpieniu lodowca (gliny zwałowe, piaski i żwiry oraz głazy) znacznie rzadziej spotykane są porwaki albo kry lodowcowe – wyrwane z podłoża wielkie bloki lub płaty skalne i przetransportowane przez lodowiec niekiedy na olbrzymie odległości. Porwaki występują wśród osadów lodowcowych i zasadniczą różnią się od nich składem i wiekiem, widoczne są na powierzchni, albo wykryto je w trakcie wiercenia geologicznego. W odróżnieniu od głazów narzutowych, charakteryzują się one przede wszystkim dużymi rozmiarami przekraczającymi często 50m.

Kry lodowcowe w Polsce grupują się głównie w trzech regionach: na Pomorzu Zachodnim, Pomorzu Gdańskim i na wschodzie Polski – Białostocczyźnie i Podlasiu. Wśród utworów czwartorzędowych kry występują w postaci płatów i brył różnych kształtów, pojedynczo lub tworzą większe zgrupowania, zbudowane głównie z osadów jury środkowej i kredy górnej. Wielkość ich jest różna: od bardzo dużych – mających gospodarcze znaczenie – do mniejszych fragmentów, tkwiących w utworach morenowych. Do największych i bardziej znanych na Pomorzu Zachodnim należą kry jurajskie na Chrząszczewskiej Wyspie koło Kamienia Pomorskiego, w Wisełce na Wolinie oraz w okolicach Pobierowa, natomiast wśród kredowych – znane są z Puszczy Bukowej koło Szczecina, z okolic Wolina i Kamienia Pomorskiego.

Występowanie osadów górnej kredy na obszarze wschodniej Polski związane ze strefą utworów morenowych zlodowacenia środkowopolskiego. Kry występujące w tym regionie należą do największych pod względem zajmowanej powierzchni, osiągają kilkadziesiąt tysięcy metrów kwadratowych. Największe zgrupowanie kier znajduje się w okolicy Dąbrowy, a najdalej przeniesione na południe kry jurajskie znajdują się w okolicach Łukowa. Kry łukowskie są najbardziej interesującymi porwakami lodowcowymi, znanymi nie tylko polskim geologom. Do lat 70. ubiegłego stulecia one były licznie odwiedzane przez naukowców, studentów i uczniów. Przedmiotem ich zainteresowania były wyrobiska, w których eksploatowano iły z konkrecjami ilasto-syderytowymi, wypełnionymi pięknie zachowanymi skamieniałościami amonitów, belemnitów, małży i innych organizmów. Historia badań kier sięga końca XIX wieku. Większość z opisanych kier są częścią stworzonych wokół nich rezerwatów przyrody.

Lekcja skierowana do uczniów klas 4-6 szkoły podstawowej i młodzieży ze szkół ponadpodstawowych. Grupa może liczyć maksymalnie 50 osób.