Opis trasy dojazdu:
Z parkingu w Niekłaniu jedziemy drogą powrotną do Odrowąża, gdzie na skrzyżowaniu skręcamy w lewo na Skarżysko-Kamienną w drogę krajową nr 42. Po przejechaniu około 1200 m skręcamy w lewo w las, w drogę pożarową, zgodnie z drogowskazem nadleśnictwa. Po przejechaniu około 1 km utwardzoną drogą szutrową zatrzymujemy się na parkingu, skąd pieszo udajemy się oznakowaną trasą około 400 m (w tym odcinek z drewniana kładką) w kierunku rezerwatu „Gagaty Sołtykowskie”
(Rys. GS 5.2.1)
w oddziale nr 104 leśnictwa Odrowąż (lokalizacja GPS 51°08'24"N20°41'09"E).
Rezerwat utworzono zarządzeniem Ministra Środowiska w 1997 roku na miejscu dawnej odkrywki gliny ceramicznej, z której w pobliskiej cegielni wyrabiano cegłę. Nazwa rezerwatu pochodzi od występujących w nim gagatów – czarnej, smolistej odmiany węgla brunatnego . W czasie pracy cegielni (zakład zamknięto w 1977 r.) górnicy kopiący glinę ceramiczną stosowali gagat do opału koksowników w okresie zimowym. Po odkryciu walorów dekoracyjnych gagatów sołtykowskich, co zbiegło się w czasie ze wzrostu zainteresowania zbieractwem kamieni dekoracyjnych w latach osiemdziesiątych XX wieku, rozpoczęła się ich „dzika” eksploatacja. Zakończyło ją dopiero utworzenie rezerwatu.
Stanowisko Sołtyków było też znane w literaturze naukowej jako Odrowąż, od nazwy pobliskiej wsi o historycznych korzeniach. Rezerwat chroni odsłonięcie geologiczne z zapisem paleośrodowiska rzecznego i jeziorno-bagiennego najwcześniejszej jury (około 201 milionów lat temu) oraz unikalne ślady wegetacji roślinnej i działalności życiowej jurajskich zwierząt, w tym zwłaszcza dinozaurów.
Fot.GS.5.3.1
Stajemy przy drewnianej wiacie, skąd doskonale widać panoramę odsłonięcia
(Fot. GS 5.3.1).
Orientujemy się według stron świata i na mapie. W dawnym wyrobisku odsłaniają się skały wieku wczesno jurajskiego, liczące sobie nieco ponad 201 milionów lat (czyli starsze od tych w Niekłaniu). Przedmiotem dawnej eksploatacji górniczej (celem produkcji cegieł) były widoczne w ścianie odkrywki ciemnoszare mułowce i iłowce (skały powstałe na skutek lityfikacji mułów i iłów). Zauważymy też, że tym ciemnym skałom towarzyszą żółtawo-brązowe piaskowce w formie soczew – występują one pod naszymi stopami, a także w samej górze wyrobiska.
Skały w odsłonięciu w Sołtykowie powstały w środowisku dawnych rzek: piaskowce powstały w korytach rzecznych, natomiast ciemne mułowce i iłowce – na równi zalewowej (obszarze zarastających jezior i bagien zalewanych przez rzekę w czasie powodzi).
Fot.GS.5.3.2
Fot.GS.5.3.3
Podchodzimy do skarpy. Po dokładnym przyjrzeniu się niektórym partiom miękkich skał mułowcowo-iłowcowych zauważymy (zwłaszcza tam, gdzie występują brunatne warstwy wzbogacone w wodorotlenki żelaza) pionowe, zwęglone rurki. Są to ślady po korzeniach jurajskich roślin. Oprócz korzeni świadczących o poziomach glebowych możemy napotkać bardzo liczne szczątki napławionych przez wodę roślin. Są to na ogół odciski łodyg
(Fot. GS 5.3.2),
gałęzi drzew, czasami występują też odciski liści
(Fot. GS 5.3.3).
Częste są odciski roślinne z charakterystycznym podłużnym prążkowaniem oraz węzłami i międzywęźlami– są to szczątki jurajskich skrzypów. Dobrze się składa, że w podmokłej części obecnego odsłonięcia rosną skrzypy współczesne – daje to dobrą okazję porównania ich z kopalnymi przodkami sprzed ponad 200 milionów lat (te jurajskie były znacznie większe, ale w sensie swojej budowy niewiele się zmieniły, przez co nazywamy skrzypy „żywymi skamieniałościami”). Oprócz szczątków skrzypów bardzo liczne są odciski drewna i gałązek roślin nagonasiennych, można też znaleźć odciski liści paproci. Poświęcamy trochę czasu na samodzielne poszukiwania skamieniałości w rumoszu skalnym.
Fot.GS.5.3.4
Przyglądamy się piaskowcom w górnej części odsłonięcia. Najczęściej wykazują one warstwowania rynnowe
(Rys. GS 5.2.3).
Co więcej, mają wyraźnie soczewkowaty kształt i tkwią wśród ciemnych mułowców i iłowców. Piaskowce te utworzyły się w środowisku pradawnych, jurajskich koryt rzecznych. Duża soczewa po prawej (zachodniej) stronie odsłonięcia stanowiła główne koryto, te mniejsze po lewej w centralnej części skarpy to osady mniejszych koryt prostopadłych do głównego. Tworzyły się one w czasie powodzi, kiedy wezbrane wody przerywały naturalny brzeg (wał) głównego koryta i gwałtownie wylewały się na równię zalewową niosąc piasek, fragmenty iłu, pnie i gałęzie drzew (doskonale widoczne na powierzchniach piaskowców –
Fot. GS 5.3.4).
Takie formy (kanały) powodziowe nazywamy krewasami. Mechanizm rozwoju równi zalewowej był związany z wieloma czynnikami, takimi, jak osiadanie podłoża, dostawa piasku, mułu, klimat, rozwój szaty roślinnej. Charakter środowiska równi zalewowej kształtował też ówczesny klimat. Środowisko jurajskiej rzeki w Sołtykowie przypominało dzisiejsze rozlewiska Biebrzy i Narwi.
Fot.GS.5.3.5
Na wielu powierzchniach piaskowców zauważymy liczne wypukłości. Są to naturalne piaskowcowe odlewy jamek utworzonych w mulistym osadzie przez jurajskie małże słodkowodne, żyjące na dnie jezior równi zalewowej
(Fot. GS 5.3.5).
Pierwotnie jamki stanowiły zagłębienia w mulistym dnie jeziora i zostały podczas powodzi wypełnione piaskiem. Piasek uległ z czasem lityfikacji (stwardniał w piaskowiec), zachowując naturalne odlewy jamek małżowych. Przedstawiony na zdjęciu okaz znajduje się w pozycji odwróconej (obserwujemy dolną powierzchnię warstwy piaskowca).
Rys.GS.5.3.1
Czas na najciekawsze obiekty rezerwatu w Sołtykowie – tropy dinozaurów. Najpierw jednak musimy się zapoznać z procesem powstawania i zachowywania się w stanie kopalnym tropów zwierząt, dotyczy to także dinozaurów. Zauważymy, że podobnie jak w przypadku wspomnianych wcześniej małżów bardzo często znajdujemy wypukłe tropy dinozaurów – są to również ich naturalne odlewy
(Rys. GS 5.3.1).
Rys.GS.5.3.2
Rys.GS.5.3.3
Wracamy pod drewniana wiatę. Pod nią znajduje się unikatowa powierzchnia skalna ze szlakami tropów dinozaurów
(Rys. GS 5.3.2).
Widoczny na niej jest m.in. najstarszy znany zapis stadnego życia dinozaurów w postaci czterech równoległych szlaków tropów pozostawionych przez cztery młode zauropody (do nich należały później największe zwierzęta wszechczasów –
Rys. GS 5.3.3),
równoległe szlaki tropów dwóch dorosłych zauropodów idących z przeciwnego kierunku oraz dwa szlaki trójpalczastych tropów dinozaurów drapieżnych – teropodów. Tropy w Sołtykowie należały głównie do dylofozaurów – teropodów z charakterystycznym podwójnym grzebieniem na czaszce. Oprócz dużych tropów dylofozaurów
(Rys. GS 5.3.4),
w Sołtykowie znajdujemy też tropy mniejszych teropodów oraz gigantyczne tropy wielkich drapieżników, dorównujących rozmiarami ówczesnym wczesnojurajskim zauropodom. Rekonstrukcje tych dinozaurów możemy obejrzeć na wystawie paleontologicznej Muzeum Przyrody i Techniki Ekomuzeum im. J. Pazdura w Starachowicach.
Ostatnim obiektem do zobaczenia w Sołtykowie jest izolowany blok położony na starej hałdzie ok. 200 m na północny zachód od wiaty. Znajduje się tam również tablica informacyjna opisująca unikalne znalezisko – ślady pływającego teropoda, zachowane jako zadrapania o dno pazurów obu kończyn
(Rys. GS 5.3.4).
Z tego miejsca wracamy przebiegającą nieopodal drogą leśną do parkingu. Możliwy jest także powrót do wiaty i stamtąd kładką drewnianą z powrotem do parkingu.
Z parkingu w Sołtykowie udajemy się drogą nr 42 mijając Skarżysko-Kamienną do Starachowic, gdzie należy zaplanować nocleg. Długość trasy przejazdu z Sołtykowa go Starachowic wynosi ok. 30 km, czas przejazdu 40 min. Istnieje opcja połączona ze zwiedzaniem po drodze zabytku klasy „0”, jednego z najcenniejszych obiektów sztuki romańskiej w Polsce – cysterskiego klasztoru w Wąchocku*, wtedy zalecany jest nocleg w Wąchocku, zwiedzanie klasztoru i dalsza droga do Starachowic w dniu następnym.
