LAPIDARIUM GŁAZOWE
Punkt wycieczkowy 3.2 (WPN 3.2)

Długość trasy – ok. 2 km,
czas dojścia – 20 min,
czas pobytu w punkcie – ok. 45 min.

Dalej idziemy szlakiem zielonym (szlak papieski odbija na północ). Po lewej stronie mijamy niewielki pagórek kemowy. Dalej wkraczamy w niezwykle urozmaiconą morfologię: pojawia się nam typowy, młodoglacjalny (urozmaicony) krajobraz z pagórkami morenowymi, niewielkimi wytopiskami. Po drodze mijamy zabytkowy cmentarz staroobrzędowców*.

Szlak zielony wiedzie nas na północ. Dochodzimy do miejsca biwakowego, jest tu dojście nad wodę. Obok znajduje się kolekcja skał złożona z głazów narzutowych, czyli lapidarium (lokalizacja GPS 54o3’14.1”N/23o6’7.6”E).

Jest to niewielkie, prywatne lapidarium, którego zwiedzanie możliwe jest po uzgodnieniu z właścicielem. Zgromadzono tu głazy narzutowe (Fot. WPN3.2) . Są to różnego typu skały, które lądolód odrywał od podłoża i wlókł ze sobą w postaci wielkich bloków. Te bloki skalne podlegały obróbce mechanicznej, ścieraniu, kruszeniu i wygładzaniu. Mają one różne wymiary, największe to granity i gnejsy, które są najbardziej odporne na niszczenie i jest ich najwięcej, mniejsze są porfiry a najmniejsze skały osadowe: piaskowce, zlepieńce i wapienie i takich głazów jest najmniej.

Głazy narzutowe (nazywane także narzutniakami lub eratykami), przyniesione przez lądolody w plejstocenie, pochodzą ze starych masywów krystalicznych i skał osadowych wieku prekambryjskiego obszaru Skandynawii oraz z dna obecnego Morza Bałtyckiego. Często ich obecność wyznacza granicę największego zasięgu lądolodu. Znając miejsce pochodzenia tych skał można odtworzyć kierunki ruchu lądolodu. Istnieje ok. 200 charakterystycznych typów narzutniaków, których miejsce występowania w Skandynawii jest znane. Są to tzw. eratyki przewodnie. Niektóre powierzchnie głazów narzutowych mogą posiadać wygłady, czyli być wygładzone na skutek tarcia o podłoże podczas transportu przez lądolód. Innymi śladami ruchu są ukierunkowane rysy na niektórych powierzchniach skał. Jedynie głazy narzutowe, które od momentu wytopienia z lądolodu nie były przemieszczane mogą być pomocne przy odtworzeniu kierunku ruchu lądolodu.

Najliczniej reprezentowaną grupą skał wśród głazów narzutowych są skały magmowe, a wśród nich najczęściej spotykane eratyki przewodnie:
granit sztokholmski – jasnoszary, drobnoziarnisty, z dużą ilością ciemnego biotytu, pochodzi z rejonu Sztokholmu (Pl. WPN 3.2.2 fot. 1 i 2) ;
granit rapakiwi – gruboziarnisty, o dużych ziarnach różowo-czerwonego skalenia potasowego otoczonego obwódką zielonawego plagioklazu, pochodzi z południowej Finlandii. Z fińskiego „rapakiwi” oznacza zgniły kamień (Pl. WPN 3.2.2 fot. 3 i 4) ;
czerwony ryolit (porfir) bałtycki – odznacza się ceglaną barwą tła skalnego, w którym tkwią bezładnie kilkumilimetrowe kryształy kwarcu i skaleni, pochodzą z dna Bałtyku, z rejonu na południowy wschód od Wysp Alandzkich (Pl. WPN 3.2.2 fot. 5 i 6) ;
piaskowce jotnickie są najczęściej spotykanymi skałami osadowymi głazów narzutowych i są eratykami przewodnimi. Charakteryzują się czerwoną barwą i zachowanymi strukturami powstałymi podczas sedymentacji piasku, np. warstwowanie (Pl. WPN 3.2.2 fot. 7 i 8) .

Najpowszechniejszymi skałami metamorficznymi wśród narzutniaków są gnejsy laminowane o wyraźnej laminacji w postaci soczewek i nieregularnych smug ciemnych (biotytowych) i jasnych (skaleniowo-kwarcowych) (Pl. WPN 3.2.3 fot. 1) i gnejsy oczkowe, grubokrystaliczne, z dużymi kryształami skaleni otoczonymi przez skupiska ciemnego biotytu (Pl. WPN 3.2.3 fot. 2) .

Często w skałach krystalicznych głazów narzutowych występują wtrącenia innych skał. Powstawały one z magmy, która wnikała w istniejące szczeliny i pustki szczelnie je wypełniając. Najczęściej są to żyły pegmatytów, czyli skał o dużych, grubych kryształach głownie skaleni i kwarcu, ale również minerałów rzadziej występujących i są źródłem wielu kamieni szlachetnych (szmaragdy) i rud metali (rudy cynku).

Ze względu na fakt, że w Polsce północnej narzutniaki stanowiły jedynie źródło pozyskania zwięzłych skał, były one powszechnie wykorzystywane do budowy kościołów, zamków i murów obronnych, utwardzania dróg oraz wyrobu narzędzi (młyńskie żarna). Dzisiaj poszukiwane są głównie bloki skał krystalicznych o dużych walorach dekoracyjnych, nadających się do produkcji nagrobków, pomników i okładzin kamiennych. Dlatego ilość narzutniaków stale maleje i konieczną staje się ich ochrona. Najcenniejsze głazy narzutowe są obejmowane ochrona prawną jako pomniki przyrody. Takie głazy charakteryzują się dużym obwodem, który w północnej Polsce powinien wynosić powyżej 8 m. Mniejsze mogą być chronione jako skupiska lub pojedyncze obiekty, muszą jednak posiadać wyjątkowy skład mineralny lub rysy czy wygłady.

SPIS ILUSTRACJI

• Fot. WPN 3.2. – Lapidarium głazowe na półwyspie Rosochaty Róg.
• Pl. WPN 3.2.2. – Eratyki przewodnie – klucz do oznaczania skał (Fot. J. Rychel)
  1. Fot.1, 2. Granit sztokholmski
  2. Fot. 3, 4. Granit rapakiwi
  3. Fot. 5, 6. Czerwony ryolit (porfir) bałtycki
  4. Fot. 7, 8. Piaskowiec jotnicki
• Pl. WPN 3.2.3 – Gnejsy najczęściej spotykane w narzutniakach – klucz do oznaczania skał (Fot. J. Rychel)
  1. Fot. 1. Gnejs laminowany
  2. Fot. 2. Gnejs oczkowy