Opis trasy wycieczki:
Dalej wycieczkę kontynuujemy pieszo. Udajemy się na drugą stronę szosy (w stosunku do lokalizacji parkingu) do rezerwatu przyrody nieożywionej „Góra Zborów” zgodnie z drogowskazami kierującymi do jaskini Głębokiej oraz na ścieżkę przyrodniczą „Góra Zborów – człowiek i przyroda”.
Ścieżka przyrodnicza ukazuje różne aspekty współistnienia człowieka i otaczającej go przyrody od początków zasiedlania okolicy po ostatnim zlodowaceniu, poprzez wykorzystanie naturalnych walorów obronnych wapiennych wzgórz z jaskiniami i schroniskami, aż po kształtowanie krajobrazu okolicy przez człowieka w wyniku wykorzystania drewna jako źródła energii i budulca, przy równoczesnym zagospodarowaniu odsłoniętych terenów w charakterze ekstensywnego pastwiska. Ścieżka jest udostępniona do zwiedzania indywidualnie lub grupowo, przy czym możliwe jest wynajęcie przewodnika.
Bezpośrednio za wejściem do rezerwatu znajduje się lapidarium (WG 50o34’27,55”N/19o31’21,28”E)
(Fot. JKC 2.2.1)
, w którym wyeksponowano najbardziej typowe skały Jury Krakowsko-Częstochowskiej. Poza występującymi powszechnie na jurze różnymi rodzajami wapieni znajdziemy tu również skały z jej obrzeżenia oraz takie, których nie spotykamy na powierzchni – starsze od jurajskich, przykryte warstwami skał wapiennych, a odsłonięte przy pracach odkrywkowych w kamieniołomach. Ekspozycja składa się z 15 bloków skalnych wraz z zamieszczonym obok każdego okazu opisem ustawionych w kolejności od najstarszych do najmłodszych. Główną część lapidarium stanowią bloki typowych odmian wapieni jury górnej powstałych około 163-157 mln lat temu.
W lapidarium obserwujemy różne rodzaje wapieni odznaczające się odmiennością litologiczną (barwą, teksturą, strukturą, udziałem frakcji ziarnistej) w zależności od miejsca ich powstania na dnie morza. Różnią się między sobą również zawartością skamieniałości i efektami działania na nie procesów krasowych. Uczniowie uczą się rozpoznawać podstawowe rodzaje skał, określać miejsca ich powstania oraz znajdować i identyfikować ważniejsze skamieniałości.
Ekspozycję rozpoczyna bardzo typowy, potężny, silnie skrasowiały blok masywnego wapienia skalistego (okaz nr 1), na którym bez trudu rozpoznać można liczne formy krasu powierzchniowego, jak żłobki czy jamki krasowe, niektóre wydrążone na wylot – przyjmujące postać niewielkich okien skalnych
(Fot. JKC 2.2.2)
(Fot. JKC 2.2.3)
. Efekty zachodzenia procesów krasowych obserwujemy również na przedostatnim okazie (okaz nr 14) – skrasowiałym wapieniu jurajskim z północnej części Wyżyny Krakowsko-Wieluńskiej (okolice Działoszyna), pochodzącym ze stropu wapieni jurajskich penetrowanego i kształtowanego przez wody opadowe. Na skale obserwujemy miejscami czarne zabarwienie pochodzące od wybarwiających wapień tlenków manganu.
Wapień piaszczysty z jury środkowej prezentują okazy nr 5 i 6
(Fot. JKC 2.2.4)
(Fot. JKC 2.2.5)
. Obydwa bloki skalne pochodzą z kamieniołomu w Zalasie koło Krzeszowic. Skały te powstawały około 164 mln lat temu w środowisku płytkiego morza, stosunkowo blisko lądu, o czym świadczy duża zawartość ziaren kwarcu (piasek kwarcowy) nanoszonego do morza przez rzeki lub wymywanego przez fale z plaży. W warunkach takich intensywnie rozwijało się życie, co potwierdzają obecne w skałach skamieniałości (okaz nr 5)
(Fot. JKC 2.2.4)
. W okazie nr 6 można zauważyć charakterystyczne delikatne warstwowanie tworzące niekiedy kopułkowate formy. Jest to stromatolit – struktura wytwarzana przez narastanie cienkich warstewek pierwotnie nitkowatych sinic (cyjanobakterii), na których gromadziły się drobne ziarna osadu (piasku) dające w efekcie widoczne dzisiaj warstwowanie skały.
Okazy nr 7 i 8 to wapienie margliste, w których duży udział poza węglanem wapnia ma materiał ilasty. Powstawały one około 163 – 157 mln lat temu, w wyniku swobodnej sedymentacji, głównie mułu wapiennego, w basenach międzybiohermalnych oraz w obrębie kompleksów biohermalnych w zagłębieniach pomiędzy biohermami (patrz JKC 2.1). Spotyka się w nich amonity i belemnity, a więc szczątki organizmów żyjących w toni wodnej, również organizmy osiadłe – gąbki (w zależności od miejsca powstania), rzadziej inne organizmy bentoniczne. Okaz nr 8 wykazuje wyraźne uławicenie
(Fot. JKC 2.2.6)
. Obydwa okazy pochodzą z kamieniołomów wapieni jurajskich z okolic Krzeszowic.
Kolejne trzy okazy (nr 9, 10, 11) to przykłady wapieni gąbkowych, zwanych inaczej skalistymi, obserwowanych przez nas w postaci malowniczych skałek od momentu znalezienia się na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej. Jest to najbardziej rzucająca się w oczy odmiana wapieni jury górnej na obszarze wyżyny. Te twarde, odporne na wietrzenie skały, to pozostałość budowli biohermalnych powstałych na dnie morza jurajskiego w okresie 163-157 mln lat temu (patrz JKC 2.1). Najczęściej spotykanymi w nich skamieniałościami są gąbki, których ciała uległy zwapnieniu – mumifikacji i dzięki temu miały szansę zachować się do naszych czasów. Obserwujemy je w bloku skalnym nr 9 w postaci wyraźnie ciemniejszych od otoczenia przekrojów mumii gąbek
(Fot. JKC 2.2.7)
. W kolejnym bloku (nr 10) oprócz nich wyraźnie zaznaczają się struktury cyjanobakteryjne (sinicowe) o żółtopomarańczowej barwie, powstałe w wyniku wiązania węglanu wapnia z wody morskiej przez mikroorganizmy otaczające obumarłe ciało gąbki. Podobną budowę prezentuje blok nr 11, w którym zauważymy również wyraźnie widoczne mumie gąbek (Fot. JKC 2.2.8) oraz przekroje organizmów szkieletowych. Bloki te pochodzą z dwóch krańców Wyżyny Krakowsko-Wieluńskiej – pierwszy z nich – z okolic Krzeszowic, a dwa pozostałe spod Działoszyna.
Okaz nr 12 – wapień z krzemieniami, to również dość typowy jurajski wapień uławicony, często towarzyszący strukturom biohermalnym (występuje z nimi obocznie). Jest on inkrustowany szarymi lub brązowoszarymi konkrecjami krzemiennymi
(Fot. JKC 2.2.9)
nieregularnych kształtów, powstałymi z rozpuszczonych igieł gąbek krzemionkowych (patrz JKC. 2.1). Konkrecje najczęściej występują wzdłuż płaszczyzn uławicenia. Wapienie te łatwo ulegają erozji „uwalniając” twarde konkrecje krzemienne, znajdowane później często w zwietrzelinach wapieni, czy zgoła na wtórnym złożu w piaskach czwartorzędowych. Były one wykorzystywane przez ludzi pierwotnych do wyrobu prostych narzędzi np. noży krzemiennych. Blok ten pochodzi z kamieniołomu okolic Działoszyna.
Okaz nr 13 to ostatni spośród wapiennych (nr 14 omówiony na początku) bloków lapidarium
(Fot. JKC 2.2.10)
. Odznacza się on odmienną nieco strukturą. Zbudowany jest ze stosunkowo dużych ziaren wapienia (do kilku milimetrów), które powstały w wyniku rozdrobnienia litej skały (np. wapieni skalistych) w warunkach silnego ruchu wody (np. fale sztormowe). Ziarna te zostały następnie przetransportowane do podstawy budowli biohermalnych, po czym uległy scementowaniu tworząc wapień ziarnisty. Okaz pochodzi z okolic Krzeszowic.
Ładnie wykształcone formy krasowe obserwujemy w zasadzie tylko na okazach nr 1 i 14.
Skamieniałości występują na większości bloków wapiennych. Na kilku z nich (okazy nr 5, 6, 8, 9, 11, 13) szczególnie dobrze widoczne są amonity i belemnity, małże, ramienionogi, gąbki.Spośród nie wapiennych skał osadowych w lapidarium znajdziemy jeszcze blok ciemnego dolomitu dewońskiego (okaz nr 2) z okolic Krzeszowic
(Fot. JKC 2.2.11)
– drobnoziarnistej skały pozbawionej skamieniałości, oraz konkrecje syderytowe (okaz nr 4) z Częstochowy
(Fot. JKC 2.2.12)
. Są to bułowate formy zbudowane z minerału syderytu występujące w iłach rudonośnych jury środkowej. Z takich właśnie konkrecji syderytowych wytapiano dawniej w rejonie Częstochowy żelazo.
Ponadto w lapidarium znajdują się dwa okazy skał magmowych: ryodacyt (okaz nr 3) – wieku permskiego pochodzący z kamieniołomu Zalas koło Krakowa
(Fot. JKC 2.2.13)
, popularnie zwany porfirem oraz granitoid skandynawski (okaz nr 15)
(Fot. JKC 2.2.14)
przywleczony na obszar Jury przez lądolód w czwartorzędzie. Z pomocą lupy można na nim rozpoznać minerały skałotwórcze: kwarc, skaleń i mikę.
