JASKINIA „GŁĘBOKA”
Punkt wycieczkowy 2.2(JKC 2.3)

Procesy krasowe, podziemne formy krasowe, geneza i budowa jaskiń, szata naciekowa, kalcyt, kształtowanie środowiska przez człowieka.

Długość trasy wycieczki – ok. 300 m
czas trwania wycieczki: 1,5 godz.

Opis trasy wycieczki:
Z lapidarium kierujemy się dalej wzdłuż szlaku ścieżki przyrodniczej (Rys. JKC 2.2) i mijamy po prawej stronie stary kamieniołom, w którym kiedyś zlokalizowane były otwory jaskini „Głębokiej” (obecnie zasypane). Po około 60 m znajduje się rozwidlenie szlaku: podążamy ścieżką odchodzącą w prawo pod górę prowadzącą do jaskini „Głębokiej”. Po chwili docieramy do punktu wypoczynkowego przy kasie do jaskini (50o34’31,98”N/ 19o31’29,15”E).

Jaskinia „Głęboka” jest przykładem jaskini krasowej rozwiniętej częściowo na szczelinach tektonicznych. Procesy krasowe miały duży udział w kształtowaniu dzisiejszego krajobrazu wyżyny. W miejscu, w którym się właśnie znajdujemy, możemy zaobserwować rzeźbę terenu charakterystyczną dla krasu powierzchniowego – skałki ostańcowe (Fot. JKC 2.3.1) , kominy krasowe, żłobki krasowe jak i krasu podziemnego – jaskinie, schrony i nisze skalne.

Przypomnijmy, jak przebiegają procesy krasowe. Wody krążące w masywie skał wapiennych rozpuszczają węglan wapnia (CaCO3) – główny składnik tych skał, powodując powstawanie systemów podziemnych pustek. Intensywność tego rozpuszczania zależy od wielu czynników, m. in. od zawartości w wodzie kwasu węglowego (H2CO3), powstałego w wyniku rozpuszczania w niej dwutlenku węgla (CO2). Kwas ten bowiem reaguje z trudno rozpuszczalnym węglanem wapnia (CaCO3) dając wodorowęglan wapnia (Ca(HCO3)2), który rozpuszcza się w wodzie łatwo.

Roztwory penetrujące skały wnikają we wszystkie napotkane szczeliny i pęknięcia, często wykorzystują przestrzenie powstałe na uskokach tektonicznych. Rozpuszczając poszerzają je i wydłużają, doprowadzając do powstania systemów korytarzy, sal i studni jaskiniowych. Obecnie także w jaskiniach zachodzą procesy krasowe, których głównym czynnikiem jest woda opadowa. Powstają nacieki, polewy kalcytowe, a także namuliska jaskiniowe.

Jaskinia „Głęboka” w całości mierzy aktualnie 190 m długości i 16,5 m deniwelacji. Jej znaczna część jest udostępniona do zwiedzania (Rys. JKC 2.3.2) .

Przyjrzyjmy się typowym formom budowy jaskiń takim, jak sale, korytarze, szczeliny, pochylnie i progi skalne. Formy te powstają w wyniku procesów krasowych rozwijających się w jednorodnych skałach wapiennych wzdłuż szczelin pochodzenia np. tektonicznego (wstępne partie Jaskini „Głębokie”) lub wzdłuż granic masywu skalnego zbudowanego z wapieni o niższej odporności na wietrzenie (Fot. JKC 2.3.2). .

Węglan wapnia to główny, lecz nie jedyny składnik skał wapiennych. Po jego rozpuszczeniu przez wodę na dnie jaskini pozostają nierozpuszczalne, a zawarte pierwotnie w wapieniu osady ilaste. Wody przepływające przez jaskinię przynoszą do niej również osady z zewnątrz. Powstaje w ten sposób tzw. namulisko, nieraz wypełniające większość lub nawet cały przekrój korytarza czy sali jaskiniowej.

Nagromadzone latami osady przechowują świadectwa historii geologicznej, czasów prehistorycznych i historycznych stając się bardzo istotnym obiektem badań zarówno geologicznych, paleontologicznych jak i archeologicznych. W jaskini „Głębokiej” możemy przyjrzeć się dokładnie osadom jaskiniowym. W kilku punktach jaskini przygotowano – odsłonięto i opisano profil osadów w formie ekspozycji „in situ” (czyli „na miejscu”) (Fot. JKC 2.3.3) , natomiast w Sali za Obniżeniem Stropu zgromadzono i opisano fragmenty osadów różnego pochodzenia w postaci luźnych bloków (Fot. JKC 2.3.4) , (Fot. JKC 2.3.5) .

Szata naciekowa to forma osadów jaskiniowych powstających w tzw. „suchych” partiach jaskini – gdzie woda występuje głównie w postaci sączącego się ze stropu deszczu podziemnego, jeziorek i kałuż. Spotykane nacieki zbudowane są z kalcytu – minerału będącego krystaliczną formą węglanu wapnia.

Przypomnijmy: węglan wapnia rozpuszczony wcześniej w wodzie migrującej przez masyw skalny wytrąca się z roztworu. W zależności od ukształtowania stropu, ścian i podłoża powstają różne pod względem kształtu nacieki (Fot. JKC 2.3.6) . W Jaskini „Głębokiej” można zaobserwować zarówno starsze, zniszczone, zapewne przez człowieka, stalaktyty, stalagmity, kolumny i polewy naciekowe (Fot. JKC 2.3.7) jak i zupełnie młode, rosnące „na naszych oczach” makarony – pierwotne formy stalaktytów (Fot. JKC 2.3.8) . Pod tym względem jaskinię tę należy zaliczyć do tzw. jaskiń „żyjących” z aktywnym krasem.

Na końcu ostatniej zwiedzanej komory zwróćmy uwagę na dużą szczotkę kalcytową tkwiącą w ścianie jaskini (Fot. JKC 2.3.9) . Minerał ten powstawał w warunkach powolnej i swobodnej, nie ograniczonej przestrzennie krystalizacji, o czym świadczą regularne, ładnie wykształcone, duże kryształy.

Jaskinia „Głęboka” jest jaskinią w znacznym stopniu przekształconą przez człowieka. Przez wiele lat eksploatowano tu grubokrystaliczną odmianę kalcytu tzw. szpat islandzki (Fot. JKC 2.3.10) . Szpat wydobywany był z żył w szczelinach skalnych i z jaskiń, gdzie powstał w wyniku wytrącania węglanu wapnia z roztworów krążących w masywie skalnym. Pozyskiwano go dla potrzeb przemysłu szklarskiego, w którym był wykorzystywany jako surowiec ułatwiający topienie krzemionki – tzw. topnik.

Rozkwit wydobycia szpatu nastąpił w końcu XIX w. i w pierwszej połowie XX w. Na Jurze Krakowsko-Częstochowskiej istniały dwa główne ośrodki wydobycia szpatu: rejon skał Kroczyckich i Podlesickich – w tym Góra Zborów oraz okolice Olsztyna koło Częstochowy. Ponieważ eksploatacja surowca następowała do jego całkowitego wyczerpania, spowodowała ona znaczne zniszczenie środowiska abiotycznego regionu, w szczególności szaty naciekowej jaskiń wyżyny. Ślady po dawnej eksploatacji można zaobserwować m.in. w salach jaskini w postaci pozostałości po grubych warstwach kalcytu z otworami po wierceniach górniczych, fragmentów połamanych polew i bloków kalcytu oraz zgromadzonych narzędzi szpatowców (Fot. JKC 2.3.11) . Również w skalnym krajobrazie jury po eksploatacji szpatu pozostały ślady w formie zagłębień, często pustych szczelin oraz hałd górniczych.

Obecny stan jaskini doskonale obrazuje, jak dużemu zniszczeniu uległa przyroda nieożywiona okolicy na skutek działalności człowieka.

Po zwiedzeniu jaskini wracamy do pojazdu i udajemy się do miejsca noclegu w najbliższej okolicy – w Podlesicach lub Kroczycach, gdyż następny dzień rozpoczniemy w tym samym miejscu – w Centrum Dziedzictwa Przyrodniczego i Kulturowego Jury w Podlesicach.