ZŁOTY STOK
Punkt wycieczkowy 1.3 (S 1.3)

Stanowisko 1

Stanowisko 2

Stanowisko 3

Długość trasy przejazdu z Kletna – 33 km
Czas trwania wycieczki – ok. 4 godzin
Trasy piesze – łącznie około 2 km.

Opis trasy dojazdu:
Po zakończeniu wizyty w Kletnie jedziemy w dół doliny Kleśnicy, a następnie doliną Morawki do Stronia Śląskiego, skąd drogą 392 jedziemy do Lądka Zdroju – starego uzdrowiska znanego już na przełomie XV i XVI wieku. Centrum uzdrowiskowe z pięknym parkiem zdrojowym i zakładem przyrodoleczniczym Wojciech oraz pijalnią wód mineralnych i basenem są obiektami godnymi choć krótkiej wizyty. Z Lądka jedziemy dalej drogą nr 390 do Złotego Stoku. Szosa wspina się tu serpentynami przez Góry Złote i Przełęcz Jaworową (705 m n.p.m.), a następnie wzdłuż krawędzi Sudetów biegnie w dół do starego, górniczego miasteczka Złoty Stok. Z szosy rozpościera się rozległy widok na pagórkowate przedpole Sudetów. Widoczne jest wyraźnie Wzgórze Zamkowe w Kamieńcu Ząbkowickim ze słynnym pałacem neogotyckim oraz zaporowe Jezioro Paczkowskie na Nysie Kłodzkiej.

Opis trasy wycieczki:

Złoty Stok, urocze miasteczko przytulone do stoków Gór Złotych, słynie ze starej, jeszcze średniowiecznej, tradycji górnictwa złota. Eksploatacja znanego złoża złota, a później arsenu zakończyła się tu dopiero w 1962 r., dziś dalekim kontynuatorem zakładów górniczo-chemicznych w Złotym Stoku jest Zakład Farb i Tworzyw, leżący w NE części miasta. W naszej wycieczce po Złotym Stoku mamy szansę zapoznać się z geologią północnej części Gór Złotych, z charakterem i pochodzeniem mineralizacji rudnych oraz z historią górnictwa. Odwiedzimy trzy punkty: hałdę pogórniczą tzw. Pola Zachodniego kopalni w Złotym Stoku, nieczynny kamieniołom w dolinie Złotego Potoku (Złoty Jar) na S od miasta oraz, udostępniony turystycznie, fragment dawnej kopalni złota (Rys. S1/7) .

Dla zainteresowanych: Historia górnictwa złota, a następnie arsenu w Złotym Stoku

Pierwsze przekazy o robotach górniczych w rejonie złoża w Złotym Stoku pochodzą z 1273 r. Eksploatacja górnicza od początków do końca XVII w. koncentrowała się głównie na wydobyciu rud pod kątem produkcji złota. Eksploatacja złota osiągnęła maksymalny poziom na przełomie XV i XVI wieku, kiedy to kopalnie złotostockie dostarczały 8% ogólnego wydobycia złota w Europie. Łączne wydobycie złota wyniosło około 16 ton, przy przeciętnej jego zawartości w rudzie 3 g/t. W 1514 r. eksploatowano rudy o zawartości 11,4 g/t Au, w 1744 - 17 g/t Au. Od początku wieku XVIII rozpoczęto tu eksploatację rud arsenu (arsenopiryt i loelingit) i produkcję arszeniku. Arszenik stał się głównym produktem Złotego Stoku na wiele lat. Służył on do barwienia szkła, garbowania skór oraz produkcji trutek na gryzonie (arszenik jest silna trucizną). W okresie międzywojennym zawartości złota w 1% rudzie arsenowej były na poziomie 0,5 g/t. Za nadające się do eksploatacji uważano 7% rudy arsenowe z zawartością złota w zakresie od 3 do 5 g/t. Po II wojnie światowej bilansowe rudy arsenowe zawierały do 6% As i ok. 2,8 do 3,5 g/t Au. Według dokumentacji geologicznej złoża w Złotym Stoku wykonanej w 1954 r udokumentowane zasoby złoża wynosiły 714 000 t rudy zawierającej 25 500 t tlenku arsenu (As2O3). W miarę rozwoju górnictwa eksploatacja rud została skoncentrowana w czterech polach górniczych: w polu Góry Krzyżowej na zachodnich stokach Złotego Jaru, w polu Góry Sołtysiej na wschód od tej doliny, w Polu Zachodnim pod górą Haniak i w polu Białej Góry (pod grzbietem Ciecierzy). W 1920 r wybudowano dwukilometrowej długości sztolnię Gertruda, która połączyła wszystkie pola górnicze kopalni. Dziś jest ona częściowo udostępniona dla turystów. Eksploatację złoża zakończono w 1961 r. z powodu jej nieopłacalności.

Stanowisko 1

Przed wjazdem do miasteczka, po prawej stronie szosy, zatrzymujemy się na niewielkim parkingu ponad częściowo zarośniętą pogórniczą hałdą tzw. Pola Zachodniego kopalni w Złotym Stoku (Fot. S1/9) (lokalizacja GPS 50o26’15.2”N/16o51’13.91”E). Była to kiedyś najbogatsza część kopalni złota i arsenu, o której dowiemy się więcej w kolejnych punktach wycieczki. Pod wschodnimi zboczami Haniaka i Doliną Kłodzką, obok wapieni krystalicznych, skarnów (są to wapienie krystaliczne z udziałem minerałów krzemianowych) i amfibolitów występują także nieregularne ciała serpentynitów. Są to skały o barwie czarnej lub ciemnozielonej, bardzo zwięzłe, masywne i ciężkie, zbudowane (co obserwować można dopiero pod mikroskopem) z minerałów grupy serpentynu, oliwinu, chlorytów, talku. Zarówno skarny, jak i serpentynity są okruszcowane przez minerały arsenowe będące nośnikami drobno rozproszonego złota, przy czym najbogatszą rudę stanowią czarne serpentynity. Bloczki takich skał, czasem bogate w mineralizację rudną, można znaleźć na hałdzie. Obok niej stoi tablica edukacyjna prezentująca przekrój przez złotostocką kopalnię złota i arsenu.

Powstanie złoża złota i arsenu miało miejsce w karbonie, podczas orogenezy waryscyjskiej. Związane było z metamorfizmem kontaktowym na granicy intruzji granitowej masywu kłodzko-złotostockiego i metamorfiku lądecko-śnieżnickiego. Wraz z gorącą magmą granitową z głębi Ziemi wędrowały roztwory hydrotermalne bogate w różne pierwiastki, m.in. złoto i arsen. Przy powierzchni Ziemi ulegały one schłodzeniu i wytracały się z nich minerały arsenowe – lelingit (arsenek żelaza FeAs2) i arsenopiryt (siarczek żelaza i pirytu FeAsS) zawierające drobinki złota. Taki typ złoża określa się mianem intruzyjno-hydrotermalnego.

Stanowisko 2

Budowa geologiczna Gór Złotych na południe od Złotego Stoku jest bardzo interesująca. Przebiega tu w kierunku NNE – SSW wąska strefa skał metamorficznych, zwana strefą tektoniczną Złoty Stok-Skrzynka, stanowiąca północny fragment metamorfiku lądecko-śnieżnickiego, którego skały poznaliśmy wcześniej w masywie Śnieżnika. Od zachodu strefa ta kontaktuje ze znacznie młodszymi, karbońskimi granitami masywu kłodzko-złotostockiego (Rys. S1/2) . Skały, które obserwować można na południe od Złotego Stoku w licznych skałkach w Złotym Jarze odznaczają się bardzo silnymi przeobrażeniami tektonicznymi – ulegają one tzw. mylonityzacji, czyli pokruszeniu i zmieleniu ziaren mineralnych oraz ich równoczesnej lub późniejszej rekrystalizacji. Dzięki takim procesom powstały tzw. blastomylonity złotostockie. Są to skały drobnoziarniste, ciemnoszare, o charakterystycznej łupkowej oddzielności wywołanej przez gęsto występujące w skale powierzchnie foliacji. Tworzą je ułożone w równoległe pasemka zespoły łyszczyków (biotytu i muskowitu) „opływające” ziarniste agregaty kwarcu i skaleni, na ogół z objawami strzaskania i rozkruszenia ziaren minerałów, ale także ich rekrystalizacji Struktury mylonityczne powstają w wyniku intensywnej deformacji polegającej na rozcieraniu i mieleniu bezkierunkowych granitów w warunkach podwyższonych ciśnień i temperatur, które umożliwiają rekrystalizację minerałów. Widoczne w skale duże, zaokrąglone lub spłaszczone oczka skaleniowe są właśnie wynikiem zdeformowania dużych, regularnych kryształów skaleni w pierwotnych granitach. Końcowym efektem tych procesów są drobnoziarniste skały o strukturze płaskorównoległej, laminowanej. Typowo wykształcone blastomylonity można obserwować w nieczynnym dziś, dużym kamieniołomie w Złotym Jarze, około 500 m na południe od rynku w Złotym Stoku (dojazd ul. S. Staszica) (Rys. S1/7) (Fot. S1/10) (lokalizacja GPS 50o26’11.5”N / 16o52’17.15”E). Kamieniołom ten, o 6 poziomach eksploatacyjnych, ma wysokość do 75 m, przy długości ściany ponad 200 m. Dziś założony jest w nim Leśny Park Przygody „Skalisko” oferujący m.in. zjazdy na linach pomiędzy półkami skalnymi kamieniołomu.

W ścianie kamieniołomu widoczne są uskoki rozdzielające skały na poprzesuwane względem siebie bloki. Są to struktury znacznie młodsze od tych, które powstały w czasie procesów metamorficznych. Uskoki są efektem rozładowywania naprężeń w płytkich strefach skorupy i deformacji sztywnych ograniczonych przestrzennie do wąskich stref. W strefach takich pojawiają się wygładzone i wyślizgane lustra tektoniczne z rysami ślizgowymi, wskazującymi kierunek przemieszczeń mas skalnych. Liczne przykłady takich struktur można obserwować w kamieniołomie.

W dolinie Złotego Jaru, nawet 2–3 km na południe od Złotego Stoku napotkać można liczne, niewielkie hałdy żużli pohutniczych stanowiących ślady działalności górniczej i hutniczej. Zawartość złota w takich żużlach jest istotna z punktu widzenia nowoczesnych technologii. Jest ono jednak niewidoczne gołym okiem, mimo to próbka żużla ze Złotego Jaru może być miłą pamiątką i wspomnieniem po pracy dawnych górników i poszukiwaczy złota.

Stanowisko 3

Ze skałami krystalicznymi północnej części strefy Złoty Stok–Skrzynka związane jest znane od średniowiecza złoże złota i arsenu. W pierwszym okresie aż po wiek XVII zainteresowanie budziło jedynie złoto. Eksploatację złota rozpoczęto tu już w XIII wieku, osiągnęła ona maksymalny poziom na przełomie XV i XVI wieku, kiedy to kopalnie złotostockie dostarczały 8% ogólnego wydobycia złota w Europie. Od początku wieku XVIII rozpoczęto tu eksploatację rud arsenu i produkcję arszeniku. Arszenik stał się głównym produktem Złotego Stoku na wiele lat. Obok niego, do ostatnich lat pracy kopalni już po II wojnie światowej, uzyskiwano do 20 kg złota rocznie. W miarę rozwoju górnictwa eksploatacja rud została skoncentrowana w czterech polach górniczych: w polu Góry Krzyżowej na zachodnich stokach Złotego Jaru, w polu Góry Sołtysiej na wschód od tej doliny, polu Białej Góry oraz we wspomnianym już Polu Zachodnim pod górą Haniak. Ciało rudne tego pola było udostępniane stopniowo od góry przez system szybów i sztolni. Niektóre z tych sztolni miały swoje wyjścia na stokach gór (Rys. S1/8) . W 1920 r. wybudowano dwukilometrowej długości sztolnię Gertruda, która połączyła wszystkie pola górnicze kopalni. Współczesny Złoty Stok sięga śmiało do swoich dawnych tradycji górniczych, tym razem zagospodarowując część dawnych wyrobisk kopalnianych dla celów turystycznych. Główna atrakcja turystyczna to właśnie Sztolnia Gertruda i podziemna trasa turystyczna wraz z zespołem zaadaptowanych budynków pokopalnianych (Rys. S1/7) (Fot. S1/11) (lokalizacja GPS 50o26’24.21”N/16o52’28.43”E). Wycieczka do sztolni jest niezapomnianym przeżyciem. W jej trakcie możemy przepłynąć na łodzi zalaną woda sztolnię, a także przejechać chodniki górnicze podziemną kolejką. Warto także zwiedzić inne obiekty dawnej kopalni.

Kopalnia Złota w Złotym Sotku jest czynna w okresie 1.06.-31.10. w godzinach 9-18, w okresie 1.10-31.03. w godzinach 9-17. Zwiedzanie odbywa się tylko z przewodnikiem. Rezerwacja telefoniczna pod numerem 748 175 508 lub elektroniczna na adres biuro@kopalniazota.pl. Można także dokonać rezerwacji internetowej.

Po zakończeniu wizyty w Złotym Stoku udajemy się do miejscowości przeznaczonej na nocleg, przed drugim dniem naszej wycieczki – tym razem w zachodnią część Kotliny Kłodzkiej.

SPIS ILUSTRACJI

• Rys. S1/7. – Mapa Złotego Stoku i okolic.
• Rys. S1/8. –Schemat starej kopalni rud arsenu i złota w Złotym Stoku.
• Fot. S1/9. – Hałda dawnego Pola Zachodniego kopalni w Złotym Stoku (fot. A.Ihnatowicz)
• Fot. S1/10. – Nieczynny kamieniołom łupków krystalicznych w Złotym Jarze (fot. S.Cwojdzinski)
• Fot. S1/11. – Dawna kopalnia złota i arsenu w Złotym Stoku – widoczne wejścia do sztolni górniczych, na prawo sztolnia Gertruda (fot. A.Ihnatowicz)