KIELCE – KADZIELNIA
Punkt wycieczkowy 1.1 (GŚ 1.1)

Stanowisko 1

Stanowisko 2

Stanowisko 3

Stanowisko 4

Stanowisko 5

Stanowisko 6

Rys.GŚ.1.1.1a

W celu zrealizowania pełnego programu wycieczki zalecany jest przyjazd do Kielc wieczorem, przenocowanie i rozpoczęcie wycieczki rano ok. godz. 8.
Czas pobytu w punkcie wycieczkowym (bez zwiedzania jaskiń)– ok. 2 godzin
Polecane jest przejście Podziemną Trasą Turystyczną na Kadzielni , łączącą 3 jaskinie – Odkrywców, Prochownię i Szczelinę – o łącznej długości 130 m.
Czas zwiedzania jaskiń – 45 min.

Opis trasy dojazdu:

Rys.GŚ.1.1.1

Kadzielnia to wzgórze zajmujące obszar w południowej części Kielc ograniczony ulicami Krakowską, Gagarina, aleją Legionów i Pakosz. Znaczna część wzniesienia została wyeksploatowana. Przez około 250 lat istniał tu kamieniołom wapienia wykorzystywanego głównie do wypalania wapna dla potrzeb budownictwa. Obecnie centralna część kamieniołomu z tzw. „Skałką Geologów” stanowi rezerwat przyrody nieożywionej, jeden z czterech znajdujących się na terenie Kielc. W południowej części wyrobiska znajduje się amfiteatr. Szczególną atrakcją jest Podziemna Trasa Turystyczna (Rys.GŚ.1.1.1).

Przyjeżdżamy na parking przy Alei Legionów koło wejścia do amfiteatru. Wysiadamy z autokaru i idziemy na południe. Po przejściu kilkudziesięciu metrów skręcamy w prawo, udając się w kierunku widocznego na Wzgórzu Harcerskim pomnika – „Bojownikom o wyzwolenie narodowe i społeczne”, wzniesionego w 1979 roku dla uczczenia pamięci mieszkańców Kielecczyzny.

Fot.GŚ.1.1.1

Rozpościera się stąd widok na Kadzielnię, w której centralnej części góruje zbudowana z jasnych wapieni „Skałka Geologów” (Fot.GŚ.1.1.1). Na wschód od niej wznoszą się pionowe ściany kamieniołomu, z jasnymi masywnymi wapieniami w ich dolnej części i ciemnymi uławiconymi wapieniami i łupkami w górnej.

Na dalszym planie rozpościera się panorama centralnych dzielnic Kielc, w kierunku zachodnim – na wzgórzu widoczny jest klasztor na Karczówce (GŚ 1.3), a po stronie południowej, za rozległą, równoleżnikową doliną, ze wschodu na zachód rozciągają się wzgórza Pasma Dymińskiego, Posłowickiego i Zgórskiego zbudowanych z odpornych na wietrzenie piaskowców kambru.

Wzgórze Kadzielnia leży w centralnej części niewielkiego pasma wzniesień zwanego Pasmem Kadzielniańskim, usytuowanego w południowej części Kielc. Wschodni kraniec pasma stanowi wzgórze Wietrznia (GŚ 1.4) a zachodni – Karczówka (GŚ 1.3).

Rys.GŚ.1.1.2

Na mapie geologicznej Kielc (Rys.GŚ.1.1.2) Pasmo Kadzielniańskie usytuowane jest w południowej części dużej struktury tektonicznej zwanej synkliną kielecką, ukształtowanej podczas waryscyjskich ruchów tektonicznych w późnym karbonie. Zbudowane jest z wapieni i margli dewonu środkowego i górnego. Osady tworzące te dewońskie skały gromadziły się na dnie płytkiego (starsze) i głębszego (młodsze) ciepłego morza w strefie międzyzwrotnikowej.

Rys.GŚ.1.1.3

Skały odsłonięte na Kadzielni – to wapienie górnych pięter dewonu – franu i famenu, powstałe w okresie 369-383 mln lat temu (Rys.GŚ.1.1.3) Jasne wapienie tworzące wzgórze Kadzielni, określane w geologii regionalnej Gór Świętokrzyskich jako wapienie kadzielniańskie, należą prawie w całości do franu. Najmłodsza seria skalna widoczna w górnej części wschodniej ściany kamieniołomu – to ciemnej barwy łupki margliste i wapienie należące do famenu. Pomiędzy skałami franu i famenu znajduje się luka stratygraficzna, to znaczy okres czasu, w którym nie tworzyły się osady. Luka ta była spowodowana najprawdopodobniej ruchami tektonicznymi na pograniczu franu i famenu.

Rys.GŚ.1.1.4

Najlepiej czytelny profil skał występujących na Kadzielni znajduje się na wschodniej ścianie kamieniołomu, gdzie widocznych jest kilka charakterystycznych kompleksów litologicznych: wapienie masywne z Kadzielni, wapienie ziarniste, wapienie mantikocerasowe, wapienie cheilocerasowe i seria wapienno-łupkowa (Rys.GŚ.1.1.4). Starsze z nich ujawniają małe pochylenie w kierunku południowym, dochodząc ukośnie do leżących ponad nimi ciemnych wapieni cheilocerasowych należących do famenu.

Fot.GŚ.1.1.2

Fot.GŚ.1.1.3

Fot.GŚ.1.1.4

Fot.GŚ.1.1.5

Wapienie masywne z Kadzielni reprezentowane są przez jasne, nieuławicone lub słabo uławicone wapienie stromatoporowo-koralowcowe, zbudowane głównie z licznych, rozproszonych koralowców i stromatoporoidów (Fot.GŚ.1.1.2; Fot.GŚ.1.1.3). Szkielety węglanowe zróżnicowanych i rozproszonych organizmy tworzące masywny wapień kadzielniański wskazują, że pierwotnie był to tzw. kopiec mułowy, związany ze spokojnym płytkomorskim środowiskiem sedymentacji na platformie węglanowej. Leżące wyżej w profilu wapienie ziarniste, utworzone są z drobnych szczątków organicznych zmywanych po skłonie kopca w środowisku płytkomorskim. Wyższą jednostkę skalną tworzą wapienie manikocerasowe (Fot.GŚ.1.1.4), złożone z grubych warstw słabo uławiconych wapieni z fauną głowonogów z rodzaju Manticoceras a także ławic brekcji śródformacyjnych, złożonych z zaburzonych, pokruszonych osadów wapieni scementowanych kalcytowym spoiwem (Fot.GŚ.1.1.5). Na wymienionych powyżej kompleksach skalnych leżą z niezgodnością sedymentacyjną i luką stratygraficzną wapienie cheilocerasowe należące do dolnego famenu, z licznym udziałem fauny żyjącej w toni morskiej, takiej jak ryby i głowonogi (Fot.GŚ.1.1.6; Fot.GŚ.1.1.7), które powstały w czasie zatapiania płytkowodnej platformy węglanowej, w środowisku głębszym, otwartego morza. Leżący wyżej w profilu kompleks wapienno-łupkowy, reprezentuje osady węglanowe, zgromadzone w środowisku głębokowodnym. Wyróżniają się one rytmicznym charakterem sedymentacji, wyrażonym naprzemianległym występowaniem warstw łupków marglistych i wapieni mikrytowych.

Fot.GŚ.1.1.6

Fot.GŚ.1.1.7

Walory geologiczne Kadzielni ujawniają się najlepiej przy obserwacji poszczególnych fragmentów zróżnicowanych serii skalnych, widocznych w różnych punktach kamieniołomu. W kilku stanowiskach obserwacyjnych można bliżej prześledzić ich różnorodność (Rys.GŚ.1.1.1).

Stanowisko 1

Z pierwszego stanowiska (lokalizacja GPS 50°51’36.91”N/20°37’2.94”E), usytuowanego na tarasie widokowym położonym na NE od pomnika na Wzgórzu Harcerskim, w kierunku północnym widoczny jest górujący nad Kadzielnią ostaniec skalny zwany „Skałką Geologów”, podlegający ścisłej ochronie (Fot.GŚ.1.1.1). Jest on zbudowany z nieuławiconych lub słabo uławiconych wapieni masywnych z Kadzielni. W górnej części skalnego ostańca widoczne są otwory jaskiń, z których część przenika na wylot wapienne skały. Jaskinie te powstały w neogenie, kilkanaście milionów lat temu. Na wschód od górującej skałki widoczne są duże leje krasowe powstałe w wyniku zawalenia się stropu jaskiń, wypełnione beżowej i brunatnej barwy iłami i glinami, zsuwającymi się na dno kamieniołomu.

Fot.GŚ.1.1.8

Z tego samego stanowiska widoczna jest ściana wschodnia kamieniołomu, na której bardzo wyraźnie zarysowana jest granica pomiędzy gruboławicowymi, słabo uławiconymi jasnymi wapieniami kadzielniańskimi franu (z cienkim 1-3 metrowej grubości kompleksem wapieni cheilocerasowych famenu w ich górnej części), a leżącym powyżej kompleksem wapienno-łupkowym famenu (Fot.GŚ.1.1.8). Północno-wschodnią część ściany kamieniołomu przecina duża, prawie pionowa płaszczyzna uskoku tektonicznego, wzdłuż której skały leżące na wschód od uskoku zostały zrzucone – obniżone w stosunku do występujących od tej strefy na zachód. W terminologii tektonicznej, skały obniżone należą do skrzydła zrzuconego uskoku, natomiast te względnie wyniesione – do jego skrzydła wiszącego. Wzdłuż strefy tego uskoku rozwinięte zostały zjawiska krasowe, widoczne na ścianie kamieniołomu w postaci brunatnych zagłębień, które doprowadziły do powstania najdłuższego systemu jaskiniowego na Kadzielni.

Stanowisko 2

Do kolejnego stanowiska kierujemy się na NW, schodząc na dół po schodkach (lokalizacja GPS 50°51’40.58”N/20°36’54.23”E).

Fot.GŚ.1.1.9

Idąc kilkadziesiąt metrów szeroką ścieżką zatrzymujemy się naprzeciwko, widocznej po prawej stronie, Skałki Geologów (Fot.GŚ.1.1.9). W jej górnej części widoczne są powierzchnie oddzielności międzyławicowej, wskazujące na okresowe zmiany w trakcie sedymentacji mułu wapiennego na powierzchni kopca mułowego, które mogły być spowodowane albo zwolnieniem tempa obniżania się dna morskiego zbiornika albo okresowymi wahaniami poziomu morza. Powierzchnie oddzielności międzyławicowej, lekko nachylone w kierunku NW, mogą odzwierciedlać pierwotne pochylenie podstawy kopca mułowego lub też powstać w późniejszym okresie, w trakcie ruchów tektonicznych wychylających cały kompleks wapieni budujących „Skałkę Geologów”. Poniżej powierzchni oddzielności międzyławicowej widoczne są różnego kształtu otwory prowadzące do ukrytych w wapieniach jaskiń. Zostały one odsłonięte w trakcie eksploatacji wapieni. Nieregularne rozmieszczenie jaskiń wskazuje, że utworzyły się one w strefach spękań tektonicznych – miejscach podatnych na krążenie podziemnych wód.

Stanowisko 3

Udajemy się dalej tą samą ścieżką, okrążając od zachodu i północy kamieniołom i „Skałkę Geologów”. Zatrzymujemy się u wylotu drogi asfaltowej prowadzącej do kamieniołomu i amfiteatru. Znajduje się tu tablica informująca o tym, że Kadzielnia należy do Szlaku Archeo-Geologicznego, który biegnie przez Góry Świętokrzyskie i łączy punkty ciekawe pod względem geologii i archeologii.

Fot.GŚ.1.1.10

Fot.GŚ.1.1.11

Najniższa część kamieniołomu wypełniona jest wodą, która wcześniej sięgała wyżej i zajmowała większy obszar. Utworzony staw, od barwy wody nosi nazwę Jeziorka Szmaragdowego. W górnej części ściany „Skałki Geologów” widoczne są leje krasowe – zagłębienia o stożkowatym kształcie, zwężające sie ku dołowi, wypełnione brunatnej barwy ilastym osadem. Po przeciwnej stronie kamieniołomu, na jego ścianie wschodniej, usytuowane są dwie „Tablice Mojżeszowe” (Fot.GŚ.1.1.10). Stoją one na górnej powierzchni gruboławicowych wapieni cheilocerasowych dolnego famenu. Poniżej tych wapieni, ściany kamieniołomu budują nieuławicone jasne, gruboławicowe wapienie kadzielniańskie, natomiast powyżej występują ciekoławicowe wapienie i łupki margliste, dolnego famenu (Fot.GŚ.1.1.11).

Stanowisko 4

Fot.GŚ.1.1.12

Kierujemy się w głąb kamieniołomu idąc w kierunku południowym drogą asfaltową biegnącą u podnóża jego wschodniej ściany. Zatrzymujemy się w rejonie metalowych schodków prowadzących do jaskini Odkrywców (Fot.GŚ.1.1.10). Tu także znajduje się tablica informacyjna dotycząca podziemnej trasy turystycznej. Na prawo od schodków widoczny jest fragment dużego otworu jaskiniowego, który w dolnej części został zamurowany. Metalowe drzwi prowadziły do naturalnej jaskini, która w okresie eksploatacji w kamieniołomie służyła jako magazyn do przechowywania materiałów wybuchowych. Powyżej muru kryjącego jaskinię zwaną Prochownia, znajduje się charakterystycznie wygładzona płaszczyzna, tzw. lustro tektoniczne, biegnąca prawie równolegle do ściany kamieniołomu (Fot.GŚ.1.1.10). Na jej powierzchni widoczne są różnej wielkości zagłębienia o kolistym zarysie i łagodnych konturach, zwane kawernami i kotłami krasowymi (Fot.GŚ.1.1.12). Strefa uskoku tektonicznego została utworzona podczas ruchów waryscyjskich, w późnym karbonie. Wzdłuż tej strefy, wapienie znajdujące się na wschodniej ścianie kamieniołomu zostały obniżone o kilkadziesiąt metrów w stosunku do skał budujących „Skałkę Geologów”. Wzdłuż powierzchni tego uskoku rozwinął się najdłuższy na Kadzielni system jaskiniowy. Powstał on z połączenia trzech jaskiń: Odkrywców, Prochownia i Szczelina na Kadzielni, których łączna długość wynosi około 130 m. Połączony ciąg tych jaskiń został przystosowany i udostępniony dla ruchu turystycznego.

Stanowisko 5

Udajemy się alejką asfaltową w kierunku bramy prowadzącej do amfiteatru. Mijamy schodki i metalowe drzwi prowadzących do jaskini Szczelina na Kadzielni (wyjście z podziemnej trasy turystyczne) i idziemy jeszcze około 50 metrów (lokalizacja GPS 50°51’38.77”N/20°37’8.61”E). Zatrzymujemy się przy dużym bloku skalnym leżącym na zboczu po lewej stronie alejki. Należy on (a także kilka dużych bloków leżących bezpośrednio powyżej) do gruboławicowych ciemnych wapieni cheilocerasowych dolnego famenu, oderwanych z górnej części ściany kamieniołomu. Wapienie te charakteryzują się bogactwem szczątków organicznych, głównie głowonogów z grupy goniatytów i łodzików Fot.GŚ.1.1.5; Fot.GŚ.1.1.6).

Stanowisko 6

Wychodzimy z kamieniołomu tą samą drogą. Nie dochodząc do ul. Krakowskiej, skręcamy w prawo i wchodzimy na schodki, które prowadza do tarasu widokowego na górze wschodniej ściany kamieniołomu. Tu znajduje się kolejna tablica informacyjna, która przedstawia budowę geologiczną Kadzielni i opisuje występujące tu zjawiska krasowe. Z tarasu rozciąga się widok na „Skałkę Geologów”, ze stromą ścianą rozciętą kilkoma dużymi lejami krasowymi wypełnionymi brunatnej i brązowej barwy osadami ilastymi Opuszczamy taras widokowy, udając się na południe w kierunku parkingu na al. Legionów.

SPIS ILUSTRACJI

• Rys.GŚ.1.1.1 – Plan kamieniołomu na Kadzielni z wychodniami skał dewońskich oraz lokalizacją jaskiń i innych form krasowych. Źrodło: Urban J., Kasza A., Ochman K., Malec J., 2011. Jaskinie Kadzielni. Geopark Kielce.
  Objaśnienia: 1 – ściana kamieniołomu; 2 – kontury większych jaskiń i schroniska skalne; 3 – leje i kieszenie krasowe wypełnione piaskami i iłami paleogeńskimi i neogeńskimi; 4 – szczeliny krasowe wypełnione neogeńskimi osadami typu terra rossa; 5 – odsłonięcia dewonu górnego, famenu; 6 – odsłonięcia dewonu górnego franu; 7 – uskok w obrębie skał dewońskich; 8 – granica rezerwatu; 9 – tereny zielone; 10 – trasa wycieczki z punktami obserwacyjnymi.
• Rys.GŚ.1.1.1a – Trasa pierwszego dnia wycieczki po Kielcach.
• Rys.GŚ.1.1.2 – Kadzielnia i inne rezerwaty na tle zgeneralizowanej mapy geologicznej Kielc i przekrój geologiczny przez miasto. Źrodło: Czarnocki J., 1938. Mapa geologiczna 1:100 000 arkusz Kielce. .
• Rys.GŚ.1.1.3 – Schematyczny profil osadów dewonu górnego Kadzielni na tle poziomów konodontowych franu i famenu. Źrodło: Szulczewski M., 1981. Kadzielnia (wycieczka). W: Przewodnik 53 Zjazdu PTG, Kielce 6-8. 09. 1981. Wyd. Geol., Warszawa.
• Rys.GŚ.1.1.4 – Jednostki litostratygraficzne franu i famenu w kamieniołomie Kadzielnia. Źrodło: Szulczewski M., 1981. Kadzielnia (wycieczka). W: Przewodnik 53 Zjazdu PTG, Kielce 6-8. 09. 1981. Wyd. Geol., Warszawa.
• Fot.GŚ.1.1.1 – „Skałka Geologów”. Widok od strony południowej. (fot. J. Malec)
• Fot.GŚ.1.1.2 – Wapienie stromatoporoidowo-koralowcowe. Stromatopory i koralowce na powierzchni zgładzonej. Skala – 1 cm (fot. J. Malec)
• Fot.GŚ.1.1.3 – Wapienie stromatoporoidowo-koralowcowe. Małe stromatoporoidy w mikrytowym tle. Powierzchnia zgładzona. Skala – 1 cm (fot. J. Malec)
• Fot.GŚ.1.1.4 – Mikrytowe wapienie pasiaste. Fragment profilu wapieni mantikocerasowych. (fot. J. Malec)
• Fot.GŚ.1.1.5 – Fragment brekcji śródformacyjnej występującej w obrębie wapieni mantikocerasowych. (fot. J. Malec)
• Fot.GŚ.1.1.6 – Muszle łodzików na powierzchni wapieni cheilocerasowych. (fot. J. Malec)
• Fot.GŚ.1.1.7 – Muszle łodzików na zgładzonej powierzchni. Wapień cheilocerasowy. Skala – 1 cm (fot. J. Malec)
• Fot.GŚ.1.1.8 – Kontakt wapieni gruboławicowych z kompleksem wapienno-łupkowym na wschodniej ścianie kamieniołomu. (fot. J. Malec)
• Fot.GŚ.1.1.9 – Skałka Geologów. Widok od strony zachodniej. (fot. J. Malec)
• Fot.GŚ.1.1.10 – Wschodnia ściana kamieniołomu. W dolnej części widoczna strefa tektoniczna i wejście do jaskini, w górnej – kontakt wapieni gruboławicowych z kompleksem wapienno-łupkowym. (fot. J. Malec)
• Fot.GŚ.1.1.11 – Fragment profilu kompleksu wapienno-łupkowego na wschodniej ścianie kamieniołomu. (fot. J. Malec)
• Fot.GŚ.1.1.12 – Kotły krasowe na powierzchni strefy tektonicznej wschodniej ściany kamieniołomu. (fot. J. Malec)