KIELCE – KARCZÓWKA
Punkt wycieczkowy 1.3 (GŚ 1.3)

Rys.GŚ.1.1.1a

Długość trasy dojazdu - ok. 3,5 km.
Czas trwania dojazdu - 15 min.
Czas trwania wycieczki pieszej – ok. 2 godziny.

Opis trasy dojazdu:

Rys.GŚ.1.3.1

Rys.GŚ.1.3.2

Wracamy do skrzyżowania ulic Grunwaldzkiej i Jagiellońskiej. Skręcamy w prawo w ul. Jagiellońską i jedziemy ok 400 m do skrzyżowana z ul. Karczówkowską. Skręcamy w prawo i jedziemy pod górę ok. 300 m. Dojeżdżamy na plac przed szlabanem. Wysiadamy z autokaru i idziemy ok. 400 m do kościoła Św. Karola Boromeusza* , stanowiącego 3 przystanek edukacyjnej ścieżki geologiczno-kruszcowo-górniczej (Rys.GŚ.1.3.1.). Autokar jedzie na ulicę Bernardyńską, gzie na skrzyżowaniu z ul. Grabinów oczekuje na uczestników wycieczki.

Wzgórze Karczówka stanowi zachodni kraniec Pasma Kadzielniańskiego. Zbudowane jest w dolnej części z wapieni środkowego dewonu (żywetu), zwanych wapieniami skalistymi, ponieważ budują skałki sterczące nad powierzchnią terenu kadzielniańskich. Szczytową część wzgórza budują masywne wapieni kadzielniańskie (Rys.GŚ.1.3.2).

Fot.GŚ.1.3.1

Fot.GŚ.1.3.2

Fot.GŚ.1.3.3

Fot.GŚ.1.3.4

Wapienie te są silnie spękane tektonicznie. Spękania wypełnione są głównie kalcytem (Fot.GŚ.1.3.1), któremu towarzyszy kruszec ołowiu – galena (Fot.GŚ.1.3.2), tworząc system żył biegnących poprzecznie do rozciągłości wzgórza. Długość żył osiąga 500 m a szerokość od kilkudziesięciu cm do 4 m. Rzadziej w żyłach występują takie minerały, jak: baryt (Fot.GŚ.1.3.3), piryt (Fot.GŚ.1.3.4), chalkopiryt i sfaleryt. Powstanie żył mineralnych związane jest z dwoma etapami ruchów tektonicznych. Żyły starsze, kalcytowe, pozbawione kruszców powstały w orogenezie waryscyjskiej. Żyły młodsze zawierające galenę, baryt i inne kruszce związane są z ruchami orogenezy alpejskiej. W wyniku procesów wietrzenia wapienie dewonu jak i tworzący żyły kalcyt były rozpuszczane i usuwane. Pozostały tylko minerały trudno rozpuszczalne, jak galena i baryt oraz ilasto-piaszczyste produkty wietrzenia – żółte i czerwone iły, gliny oraz piaski. Wypełniały one kieszenie krasowe, leje czy korytarze jaskiń powstałych w wapieniach. W ten sposób z nagromadzenia okruchów i brył galeny powstały tzw. złoża wtórne, bogatsze i łatwiejsze do eksploatacji od złoża pierwotnego, czyli żył w obrębie twardych wapieni (Rys.GŚ.1.3.3).

Rys.GŚ.1.3.3

Fot.GŚ.1.3.5

Zarówno pierwotne jak i wtórne złoża galeny były eksploatowane na Wzgórzu Karczówka i jego okolicy już od późnego średniowiecza. Ostatnią kopalnią rudy był szyb Św. Barbary pracujący pod zarządem austriackim w czasie I wojny światowej. Ślady tej eksploatacji zachowały się do chwili obecnej jako rowy i zagłębienia zwane przez dawnych górników „szparami” (Fot.GŚ.1.3.5) (lokalizacja GPS 50^o52’5.27”N/20^o35’11.51”E), pozostałości szybu Św. Barbary oraz zrekonstruowana kapliczka gwarków, czyli dawnych górników. Huta ołowiu mieściła się w pobliskim Białogonie.

Fot.GŚ.1.3.6

Fot.GŚ.1.3.7

Wchodzimy do kościoła Św. Karola Boromeusza (Fot.GŚ.1.3.6). Wzniesiony z prostych brył geometrycznych zespół klasztorny zwieńczają pokryte spatynowaną blachą miedzianą barokowe hełmy wieży i sygnaturki. Ciekawym jest także barokowy zespół schodów prowadzących do klasztoru. Ich okładzinę, balustradki i bramki wykonano z czerwonego triasowego i szarego piaskowca jurajskiego. Z przedsionka przechodzimy do kruchty, z której prowadzą wejścia do kościoła i kaplicy Św. Barbary. W kościele na szczególną uwagę zasługuje wczesnobarokowy ołtarz główny wykonany w marmurze chęcińskim. Pozostałe wyposażenie wnętrza są późniejsze, rokokowe. Z kościoła przechodzimy do kaplicy. W rokokowym ołtarzu umieszczono XVII-wieczny posąg patronki górników Św. Barbary (Fot.GŚ.1.3.7). Wykonano go z nietypowego materiału jakim był rzadko spotykanej wielkości samorodek galeny. O legendarnej historii tego znaleziska opowiadają umieszczone na zachodniej ścianie kaplicy tablice. Tutejszy mieszkaniec i górnik Hilary Mala w 1646 r. znalazł w szybach górniczych Karczówki samorodki galeny. Wykonano z nich figurę Najświętszej Marii Panny, która obecnie znajduje się w kieleckiej Bazylice Katedralnej, figurę Św. Barbary i Św. Antoniego. Przy ołtarzu stoją dwa osiemnastowieczne świeczniki marmurowe, wykonane ze zlepieńca zygmuntowskiego. W początkowym okresie swej historii kościół służył głównie górnikom i hutnikom kruszcu ołowiu, mieszkającym w okolicach Karczówki i Białogonu.

Fot.GŚ.1.3.8

Z kruchty można wejść na wieżę kościelną będącą wspaniałym punktem widokowym na całe Góry Świętokrzyskie. Ich panoramę możemy także podziwiać z tarasu widokowego przed kościołem. Idziemy drogą leśną ku zachodowi. Przebiega tędy czerwony szlak turystyczny z Kielc do Chęcin. Mijamy po prawej stronie kamień z tablica i krzyżem poświęconym pamięci zamordowanego tu w 1946 r. księdza St. Ziółkowskiego. Po 200 m dochodzimy do kładki nad „szparą” (Fot.GŚ.1.3.5). Jest to stanowisko 4 Północno-zachodnie pole górnicze Karczówki obejmujące szereg wyrobisk w formie „szpar” i szybików.

Schodzimy ścieżką w dół na skraj lasu porastającego zachodnie zbocze Karczówki. Po 350 m dochodzimy do ulicy Bernardyńskiej, przy której postawiono w 2012 r. kapliczkę gwarków (Fot.GŚ.1.3.8). Jest to 5 przystanek ścieżki stanowiący rekonstrukcję XIX-wiecznego pomnika, zniszczonego w czasie I wojny światowej.

SPIS ILUSTRACJI

• Rys.GŚ.1.3.1 – Trasa wycieczki po Karczówce. Źrodło: Wrólewski T., 2012. Śladami dewońskiego morza i kieleckich gwarków. Urząd Miasta Kielce.
  Objaśnienia: 1 – granica Rezerwatu Krajobrazowego Karczówka; 2 – trasa edukacyjnej Ścieżki geologiczno-kruszcowo-górniczej; 3 – stanowiska ścieżki; 4 – trasa przejazdu autokaru; 5– trasa wycieczki pieszej
• Rys.GŚ.1.3.2 – Mapa geologiczna Wzgórza Karczówka. Źrodło: Czarnocki J., 1956. Surowce mineralne Gór Świętokrzyskich. Rudy żelaza i kruszce. Prace Geologiczne, tom 5, zeszyt 1.
  Objaśnienia: 1 – czwartorzęd: piaski i gliny; 2 – trias: iły pstre; 3 – perm: zlepieńce; 4 – karbon: łupki krzemionkowe; 5 – dewon (fran): łupki margliste; 6– dewon (fran i żywet): wapienie skaliste; 7 – szyby poszukiwawcze za kruszcami w obrębie żył kalcytowo-kruszcowych; 8 – upady warstw; 9 – uskoki tektoniczne; 10 – zabudowania klasztoru.
• Rys.GŚ.1.3.3 – Schematyczny przekrój geologiczny przez kruszconośne żyły w wapieniach dewonu. Źrodło: Rubinowski Z., 1995. Geologia, minerały i górnictwo złóż kruszców ołowiu typu karczówkowskiego w okolicach Kielc. W: Karczówka. Wyd. Kieleckie Towarzystwo Naukowe, Kielce.
  Objaśnienia: A – przekrój przez żyły wietrzejące przy powierzchni; B – odtworzenie domniemanych wyrobisk górniczych; 1 – wietrzeniowe osady krasowe: iły, gliny, piaski, rumosz skalny, okruchy i bloki kalcytu, galeny i barytu (wiek osadów ?paleogen); 2 – żyły alpejskich kalcytów kruszconośnych z galeną, barytem i sfalerytem; 3 – skaliste wapienie dewonu środkowego i górnego; 4 – żyły bezkruszcowych kalcytów waryscyjskich; 5 – szybiki poszukiwawczo-eksploatacyjne; 6 – „szpary” górnicze.
li>Fot.GŚ.1.3.1 – Kalcyt. Karczówka. Kolekcja prywatna Fijałkowskich (fot. E. Bąk).
• Fot.GŚ.1.3.2 – Galena z kalcytem. Laskowa. Zbiory Muzeum Narodowego w Kielcach (fot. P. Król)
• Fot.GŚ.1.3.3 – Baryt. Karczówka. Kolekcja prywatna Fijałkowskich (fot. E. Bąk)
• Fot.GŚ.1.3.4 – Piryt. Karczówka. Kolekcja prywatna Fijałkowskich (fot. E. Bąk)
• Fot.GŚ.1.3.5 – „Szpara” górnicza. Stanowisko 4 Ścieżki geologiczno-kruszcowo-górniczej na Karczówce. (fot. J. Malec)
• Fot.GŚ.1.3.6 – Kościół Św. Karola Boromeusza na Karczówce (fot. J. Malec)
• Fot.GŚ.1.3.7 – Figura Św. Barbary wykonana z bryły galeny. (fot. J. Malec)
• Fot.GŚ.1.3.8 – Kapliczka gwarków. Stanowisko 5 Ścieżki geologiczno-kruszcowo-górniczej na Karczówce (fot. J. Malec)