KIELCE – WIETRZNIA
Punkt wycieczkowy 1.4 (GŚ 1.4)

Stanowisko 1

Stanowisko 2

Stanowisko 3

Stanowisko 4

Stanowisko 5

Stanowisko 6

Stanowisko 7

Stanowisko 8

Rys.GŚ.1.1.1a

Długość trasy dojazdu - ok. 7 km.
Czas trwania dojazdu - 20 min.
Czas trwania wycieczki pieszej – ok. 2 godziny.

Opis trasy dojazdu:

Rys.GŚ.1.4.1

Z ulicy. Bernardyńskiej przez ul. Fosforytową i Hugona Kołłątaja dojeżdżamy do ul. Jagiellońskiej (Rys. GS1.3.1.). Skręcamy w prawo i jedziemy do świateł na skrzyżowaniu z ul. Krakowską. Skręcamy w lewo. Jedziemy prosto przez wiadukt nad torami kolejowymi. Zaraz za wiaduktem skręcamy w prawo w ulicę Pakosz. Po lewej stronie mijamy Kadzielnię. Jedziemy prosto ok. 2 km do skrzyżowania z dwupasmową ul. Tarnowską. Skręcamy w lewo i jedziemy ok 300 m do skrzyżowania z ul. Wojska Polskiego. Skręcamy w prawo w ul. Wojska Polskiego i zaraz potem w lewo w małą uliczkę Poniatowskiego (Rys.GŚ.1.1.1a). Tu zostawiamy autokar w idziemy ścieżką na wschód w kierunku do kamieniołomu (Rys.GŚ.1.4.1). Autokar zawraca na ul. Tarnowską, skręca w lewo i jedzie ul. Tarnowska na południe o. 800 m. Na drugim skrzyżowaniu skręca w lewo w ul. Wrzosową. Przejeżdża całą ul. Wrzosową (ok. 1,2 km) i na rondzie skręca w lewo w ul. Wojska Polskiego. Po przejechaniu 250 m skręca w prawo w ul. Daleszycką, którą dojeżdża do pawilonu Centrum GeoEdukacji. Tam oczekuje na uczestników wycieczki.

Fot.GŚ.1.4.1

Rys.GŚ.1.4.2

Zwiedzanie rezerwatu zaczynamy na krawędzi głębokiego wyrobiska (lokalizacja GPS 50^o51’20.8”N/20^o38’22.9”E), skąd można zajrzeć w głąb kamieniołomu (Fot.GŚ.1.4.1). Z wyjątkiem ścieżki schodzącej do zachodniego wyrobiska (Wietrzni), w rezerwacie poprowadzono alejki, a na bardziej stromych podejściach zbudowano schody.

Skały odsłonięte w kamieniołomie w większości należą do dewonu. Obejmują profil pionowy profil o łącznej miąższości (grubości) niespełna 100 m (Rys.GŚ.1.4.2). W południowych ścianach wyrobisk przykryte są one kilkumetrową warstwą utworów permskich. Wypełnienia form krasowych i tektonicznych, które powstały w wapieniach, datuje się na perm, trias oraz kenozoik.

Fot.GŚ.1.4.2

Fot.GŚ.1.4.3

Fot.GŚ.1.4.4

Fot.GŚ.1.4.5

Fot.GŚ.1.4.6

Fot.GŚ.1.4.7

Fot.GŚ.1.4.8

Utwory dewońskie w większości należą do warstw z Wietrzni. Są osadami morskimi dewonu środkowego (żywet) i górnego (fran). Tworzą je pokruszone fragmenty szkieletowe organizmów osiadłych (koralowców, liliowców oraz stromatoporoidów – prymitywnych przodków gąbek) i mięczaków (ramienionogów), które tkwią w masie złożonej z mułu wapiennego i skamieniałych drobniutkich odchodów morskich organizmów Fot.GŚ.1.4.2, Fot.GŚ.1.4.3, Fot.GŚ.1.4.4, Fot.GŚ.1.4.5, Fot.GŚ.1.4.6, Fot.GŚ.1.4.7, Fot.GŚ.1.4.8, Fot.GŚ.1.4.9, Fot.GŚ.1.4.10, Fot.GŚ.1.4.11, Fot.GŚ.1.4.12, Fot.GŚ.1.4.13. Osady węglanowe powstały w środowiskach płytkiego i pośredniego szelfu (głębokości kilku do kilkudziesięciu metrów). Zajmował ona miejsce pośrednie między płytkowodnym „regionem kieleckim”, do którego należał obszar „rafy dymińskiej” (sąsiadujący z Kadzielnią), a głębokimi strefami zbiornika, zlokalizowanymi w „regionie łysogórskim” w północnej części obecnych Gór Świętokrzyskich.

Fot.GŚ.1.4.9

Fot.GŚ.1.4.10

Fot.GŚ.1.4.11

Fot.GŚ.1.4.12

Fot.GŚ.1.4.13

Niższą część profilu odsłoniętego w ścianach kamieniołomu, tworzą jasnobeżowe wapienie gruboławicowe (kompleks A), zbudowane z pokruszonych szczątków organicznych, tkwiących w mule wapiennym. Osady te powstały na przedpolu raf, w dynamicznej strefie falowania, na głębokościach do około 10 metrów. Odsłaniają się one powszechnie w ścianach południowej części kamieniołomów, stanowiąc wyłączny typ budujących je skał. W ścianach północnych, widoczne są w najniższym poziomie wschodniej części wyrobisk Wietrzni, ponadto reprezentują niemal całość utworów odsłoniętych w położonych dalej na wschód kamieniołomach – Międzygórzu i Międzygórzu Wschodnim. Lokalnie, w strefie uskoku w południowej ścianie Wietrzni, węglan wapnia, tworzący wapienie, został wzbogacony w jony magnezu. W efekcie wapienie zostały przekształcone w wapienie dolomityczne i dolomity.

Uwaga! Skamieniałości są dobrze widoczne zarówno na świeżych, jak i zwietrzałych powierzchniach skalnych, a ich obfitość pozwala na znalezienie bez większego trudu. Pomijając ochronę prawną, której podlegają obiekty geologiczne na terenie rezerwatu, warto też wiedzieć, że twardość tutejszych skał powoduje, iż próby wytłuczenia skamieniałości oraz kryształów prowadzą nieuchronnie do ich zniszczenia, a nie do wydobycia.

Fot.GŚ.1.4.14

Fot.GŚ.1.4.15

Gruboławicowe osady przykryte są utworami cienko- i średnioławicowymi, w przewadze zbudowanymi z ciemnoszarych margli (kompleks B), czyli mułu węglanowego z domieszką minerałów ilastych. Osady te powstały po pogłębieniu morza, w spokojniejszych wodach, poniżej strefy falowania. Głębokość, na której powstały można w przybliżeniu oszacować na kilkadziesiąt metrów. Do tej strefy, podczas sztormów, z nieodległych płycizn znoszone były pokruszone szczątki organiczne oraz intraklasty – kluchy rozmywanego, świeżego, słabo skonsolidowanego osadu, złożone z mułu wapiennego. W efekcie powstały przewarstwienia o zróżnicowanym udziale szczątków organicznych, intraklastów i marglistego mułu węglanowego (Fot.GŚ.1.4.7, (Fot.GŚ.1.4.9, Fot.GŚ.1.4.13, Fot.GŚ.1.4.14, Fot.GŚ.1.4.15). Utwory kompleksu B są dostępne do obserwacji w ścianie dolnego poziomu w północno-zachodniej części wyrobiska Wietrzni (stanowisko pierwsze). W wyrobiskach Międzygórza kompleks ten nie został wyróżniony. Zaliczono natomiast do niego stropowe parę metrów profilu, odsłoniętego w północnej ścianie Międzygórza Wschodniego.

Powyżej leżą przeważnie średnioławicowe wapienie z wkładkami wapieni marglistych (kompleks C), zawierające rozproszone szczątki organiczne. Powstały po spłyceniu zbiornika, na głębokościach około 20 m, czyli w strefie nieco głębszej, niż kompleks A. Wahania poziomu morza i okresowe oddziaływanie falowania podczas sztormów zaznaczyło się w osadzie zróżnicowaniem udziału szczątków organicznych. Powstawały też osuwiska podmorskie. Osady tego kompleksu tworzą wyższy poziom eksploatacyjny w północnej ścianie wyrobiska Wietrzni.

Cienkoławicowe, kruche utwory łupków i wapieni marglistych odsłaniają się w górnych partiach północnych ścian wyrobiska Międzygórza i Międzygórza Wschodniego. Szczątki organogeniczne (trylobity, łodziki, szczątki ryb pancernych) stanowią w niej rzadkość. Osady te powstały w górnym dewonie (famenie), po pogłębieniu zbiornika, na głębokim szelfie (do około 200 m) lub na skłonie kontynentalnym (kilkaset metrów).

Fot.GS.1.4.16

Wietrzenie w warunkach lądowych i półpustynnym klimacie permskim, spowodowało powstanie zwietrzelinowej warstwy gruzowej na urzeźbionej powierzchni dewońskich wapieni. Na przestrzeni milionów lat pokrywa ta została spojona, tworząc brekcję wietrzeniową. Jasne ostrokrawędziste okruchy wapieni są w niej scementowane drobnokrystalicznym węglanem wapnia. Brekcja widoczna jest na zwietrzałych powierzchniach, w najwyższych partiach południowych ścian rezerwatu, gdzie jej grubość sięga kilku metrów. Natomiast na świeżych powierzchniach skalnych odróżnienie jej od utworów dewońskich zazwyczaj wymaga dużej wprawy. Zwiększona zawartość tlenków żelaza nadaje spajającemu cementowi ciemniejszą czerwonawą barwę (Fot.GŚ.1.4.16). W permie, współcześnie z tworzeniem pokryw wietrzeniowych, dewoński materiał gruzowy był przenoszony i obtaczany przez rzeki i okresowe strumienie. W okolicy Kielc (np. Czerwona Góra, Sitkówka) powstawały jego lokalne nagromadzenia w postaci żwirowych osadów rzecznych i deltowych. Obecnie tworzą one zlepieńce zygmuntowskie, powszechnie znane ze względu na ich wykorzystywanie w architekturze (np. barokowej), jako materiał dekoracyjny.

Stanowisko 1

Fot.GS.1.4.17

Pierwsze stanowisko naszej wycieczki (lokalizacja GPS 50o51’20.7”N/20o38’28.7”E) znajduje się w północnej ścianie najniższego poziomu eksploatacyjnego kamieniołomu. Na dno wyrobiska można zejść ścieżką w zachodnim narożniku kamieniołomu (lokalizacja GPS 50^o51’19.9”N/20^o38’20.9”E). Ścieżka wykorzystuje dawną pochylnię do transportowania urobku (różnica wysokości ponad 30 m), jest stroma i stosunkowo mało wygodna, a w części pokryta piargiem.

Fot.GS.1.4.18

Rys.GS.1.4.3

W ścianie widoczny jest kontakt tektoniczny gruboławicowych wapieni (kompleks A) z cienkoławicowymi utworami marglisto-wapiennymi (kompleks B). Utwory rozdziela powierzchnia niemal pionowego uskoku, w którym zrzucone zostało lewe (zachodnie skrzydło). W szczelinie uskoku powstał komin krasowy – wąska pionowa jaskinia (Fot. GŚ 1.4.17, GŚ 1.4.18; Rys. GŚ 1.4.3).

Fot.GS.1.4.19

Uskok przecina wyrobisko Wietrzni i widoczny jest także w przeciwległej, południowej ścianie wyrobiska. Podczas waryscyjskich ruchów górotwórczych, które po wczesnym karbonie wypiętrzyły i sfałdowały region świętokrzyski, spękaną strefą uskoku przemieszczały się gorące roztwory (hydrotermalne) o temperaturze 200-300°C, bogate w jony magnezu. W strefie przylegającej do uskoku, roztwory te przekształciły wapienie – CaCO³ w dolomity – CaMg(CO³)² i wapienie dolomityczne (Fot. GŚ 1.4.19). Swym wyglądem dolomity praktycznie nie różnią się od wapieni, lecz w przeciwieństwie do nich, nie „burzą” pod działaniem słabego kwasu solnego.

Stanowisko 2

Fot.GS.1.4.20

Fot.GS.1.4.21

Drugie stanowisko znajduje się w ścianie skalnej górnego poziomu wydobywczego, zamykającej wyrobisko Wietrzni od południowego wschodu (lokalizacja GPS 50°51’17.0”N/20°38’33.6”E). W bloku o wysokości około 3 m (Fot. GŚ 1.4.20), zbudowanym z wapieni (typ A), nagromadzone są szczątki koralowców i towarzyszącym im ramienionogów, widoczne w przekrojach na świeżych powierzchniach skalnych. Powierzchnia bloku przykryta są warstewką piaskowców i zlepieńców wieku permskiego. W zlepieńcu okruchy wapieni dewonu tkwią w piaskowcowym tle skalnym (Fot. GŚ 1.4.21). Czerwone zabarwienie spowodowane jest obecnością tlenków żelaza.

Stanowisko 3

Fot.GS.1.4.22

Stanowisko trzecie znajduje się około 25 m dalej, (lokalizacja GPS 50°51’17.0”N/20°38’33.6”E) w przewężeniu półki eksploatacyjnej, przy granicy wyrobisk Wietrzni i Międzygórza. Na wschodnim zboczu obserwujemy izolowane bloki wapieni, których powierzchnie mają wyraźne ślady rzeźby krasowej (Fot. GŚ1.4.22) oraz czerwone gliny namulisk, wśród których tkwią. Należą one do systemu jaskiniowego, zniszczonego podczas eksploatacji kamieniołomu. Zjawiska krasowe (jaskinie, szczeliny, namuliska) zachowały się w przedłużeniu tej strefy, w wysokich ścianach niższych poziomów eksploatacyjnych, zamykających wyrobisko Wietrzni.

Stanowisko 4

Fot.GS.1.4.23

Stanowisko czwarte znajduje się odpowiednio około 50 m dalej,(lokalizacja GPS 50°51’19.2”N/20°38’34.8”E) po północnej stronie przewężenia, rozdzielającego wyrobiska Wietrzni i Międzygórza. Widoczna jest tu powierzchnia wapiennej polewy krasowej, powstałej w pochyłej szczelinie uskoku, którą wypełniała warstwa gruzu – brekcji tektonicznej (Fot. GŚ 1.4.23). Przed utworzeniem polewy, wody krasowe wymodelowały w szczelinie jaskinię szczelinową. Wietrzenie ujawniło drobne warstwowania wewnątrz polewy krasowej, związane z jej przyrostem. W sąsiedztwie wapiennej polewy krasowej spełza jęzor czerwonych piaskowcowo-gliniastych osadów namuliskowych typu terra rossa, którym zawartość tlenków żelaza nadała charakterystyczną czerwoną barwę. Na północ od omawianej powierzchni, u podstawy ściany skalnej wznoszącej się ponad zachowaną półką poziomu eksploatacyjnego, znajduje się prostokątny otwór wylotowy wąskiej Jaskini Debiutantów (o długości 10 m).

Stanowisko 5

Fot.GS.1.4.24

Fot.GS.1.4.25

Stanowisko piąte znajduje się niespełna 200 m dalej (lokalizacja GPS 50°51’17.0”N/20°38’44.3”E), u podnóża ściany filaru, który od północnego wschodu zamyka wyrobisko Międzygórza. Filar buduje gruzowisko złożone z chaotycznie rozmieszczonych bloków. Gruzowisko kontrastuje z przylegającą od północy ścianą skalną zbudowaną z ławic wapiennych, nachylonych niemal ku północy (N i NNE) pod kątem około 30-50° (Fot. GŚ 1.4.24). Na przedłużeniu gruzowiska znajduje się samotny ostaniec pozostawiony w środku wyrobiska. Ściana filaru i ostaniec znajdują się w strefie uskoku, który przecina wyrobiska kamieniołomu na całej jego długości (Rys. GŚ 1.4.3). Jest to uskok zrzutowo-przesuwczy, czyli taki, w którym nastąpiło zarówno pionowe, jak i poziome przemieszczenie mas skalnych. Powierzchnia uskoku miała nieregularny kształt. Przesuwanie spowodowało miejscami ściskanie i wzajemne ocieranie się ścian skalnych, a miejscami otwarcie szerokich szczelin. Szczeliny zostały wypełnione megabrekcją tektoniczną – chaotycznym gruzowiskiem, w którym poszczególne bloki dochodzą do wielometrowych rozmiarów. Strefy rozluźnione tektonicznie stały się także podatne na rozwój procesów krasowych i tworzenie licznych, zazwyczaj niewielkich jaskiń (Fot. GŚ 1.4.17, Fot. GŚ 1.4.18, Fot. GŚ 1.4.22, Fot. GŚ 1.4.23, Fot. GŚ 1.4.25). Wylot Jaskini na Wietrzni, największej z nich, o łącznej długości korytarzy i komór 60 m, znajduje się w obniżeniu poeksploatacyjnym wewnątrz wyrobiska Międzygórz.

Pośrednio można określić wiek uskoku. Wśród bloków, tworzących gruzowisko megabrekcji tektonicznej, oprócz dominującego materiały dewońskiego, napotkano zlepieńce, piaskowce i gliny z pogranicza permu i triasu. Pozwala to przyjąć, że uskok powstał podczas alpejskich ruchów górotwórczych. Ruchy te rozpoczęły się blisko 65 mln lat temu, we wczesnym kenozoiku i wypiętrzyły obszar świętokrzyski, wykorzystując starsze waryscyjskie struktury tektoniczne. Ruchy alpejskie wywołały modelowanie powierzchni Gór Świętokrzyskich w takim kształcie, jaki znamy obecnie. Jednak o budowie geologicznej obszaru świętokrzyskiego zdecydowały przede wszystkim wspomniane starsze struktury, które zostały wydobyte na powierzchnię spod młodszych osadów; permu, triasu, jury i kredy.

Skały dewońskie, obserwowane w rezerwacie Wietrznia, zostały odchylone od pierwotnego poziomego położenia podczas waryscyjskich ruchów górotwórczych. Ruchy te trwały od schyłku wczesnego karbonu po koniec wczesnego permu (257-326 mln lat temu). Spowodowały wycofanie się morza karbońskiego z obszaru Europy i powstanie łańcuchów górskich. Obszar świętokrzyski należy do jednego z nich. W obrębie trzonu paleozoicznego, stanowiącego centralną część Gór Świętokrzyskich, powstały w tamtym czasie fałdy, zaburzenia uskokowe i wzajemne nasunięcia paleozoicznych mas skalnych.

Fot.GS.1.4.26

Fot.GS.1.4.27

Podczas waryscyjskich ruchów górotwórczych nastąpiło odkłócie (oderwanie od podłoża i przesunięcie) cienkoławicowych utworów formacji wapieni marglistych i margli od sztywnego podłoża, zbudowanego z gruboławicowych warstw z Wietrzni. Przesunięte i intensywnie sfałdowane (Fot. GS 1.4.26) zachowały się one w górnych partiach północnych ścian kamieniołomu, podczas gdy w ścianach południowych odsłania się brekcja wietrzeniowa wieku permskiego (Fot. GŚ 1.4.27).

Stanowisko 6

Fot.GS.1.4.28

Po wyjściu z wąwozu skręcamy w lewo, do północno-zachodniego narożnika wyrobiska Międzygórza Wschodniego, gdzie znajduje się szóste stanowisko (lokalizacja GPS 50°51’16.7”N/20°38’50.8”E), w odległości 250 m od poprzedniego i 60 m od alejki biegnącej w osi kamieniołomu. W najniższej części ściany obserwujemy żyły krystalicznego kalcytu, białego i szaroróżowego (Fot. GŚ 1.4.28). Tworzą one niemal poziomą wiązkę, o szerokości około 1 m, odsłoniętą w ścianie na długości kilku metrów. Krystalizacja żyłowego kalcytu jest efektem procesów hydrotermalnych, które miały miejsce podczas waryscyjskich ruchów górotwórczych, we wczesnym permie. Temperaturę roztworów ocenia się 200-3000C. Składem chemicznym żyły nie odbiegają od otaczających wapieni. Zabarwienie żył uzależnione jest od udziału domieszki jonów żelaza, zaś wstęgowy kształt żył ujawnia pierwotną warstwową strukturę skały.

Stanowisko 7

Fot.GS.1.4.29

Stanowisko siódme znajduje się około 20 m na południe od alejki biegnącej w dnie kamieniołomu (lokalizacja GPS 50°51’14.3”N/20°38’51.9”E), we wschodniej ścianie przewężenia, którym wywożono urobek. W morfologii terenu nad krawędzią wyrobiska widoczne niewielkie obniżenie, ograniczone wychodniami skałek wapiennych. Obniżenie jest wypełnione osadami namuliskowymi typu terra rossa, w postaci czerwonych iłów (Fot. GŚ 1.4.29). Jest to pozostałość leja krasowego lub wąwozu. Wiek osadów namuliskowych, datowany w badaniach magnetycznych, wynosi około 250 mln lat, co odpowiada pograniczu permu i triasu. Wiąże to powstanie formy krasowej z po-waryscyjskim etapem wietrzenia krasowego.

Tu możemy zakończyć wycieczkę i przebytą trasą wrócić na ul. księcia J. Poniatowskiego. Trasę powrotną można urozmaicić. W tym celu wracamy na alejkę biegnącą w osi kamieniołomu. Idziemy nią dalej na wschód i po pokonaniu progu, dzielącego dwa poziomy eksploatacyjne, dochodzimy do ścieżki przecinającej północno-wschodnią ścianę wyrobiska. Ścieżką wydostajemy się z wyrobiska parowem (lokalizacja GPS 50°51’16.7”N/20°38’57.4”E), około 200 m od stanowiska siódmego. Dalej idziemy drogą gruntową, wzdłuż północnej krawędzi kamieniołomu, wprost do ul. ks. J. Poniatowskiego. Pozwoli nam to podziwiać rozległą panoramę kamieniołomu, z widokiem na pasma zachodniej części Gór Świętokrzyskich.

Stanowisko 8

Można też zwiedzić Centrum GeoEdukacji lokalizacja GPS 50°51’10.7”N/20°38’56.9”E), w którym mieści się Centrum GeoParku Kielce, zlokalizowane na południowy wschód od kamieniołomu. Dochodzi się do niego alejkami poprowadzonymi dawną trasą do wywożenia urobku (200 m od stanowiska siódmego). Wracamy do autokaru i kończymy 1 dzień wycieczki.

SPIS ILUSTRACJI

• Rys.GŚ.1.4.1 – Trasa wycieczki w Rezerwacie Przyrody Nieożywionej Wietrznia im. Zbigniewa Rubinowskiego.
• Rys.GS 1.4.2 – Podział skał odsłoniętych w rezerwacie Wietrznia.
• Rys.GŚ.1.4.3 – Główne strefy uskoków w kamieniołomach rezerwatu Wietrznia.
• Fot.GŚ.1.4.0 – Panorama kamieniołomu Międzygórz w kierunku zachodnim. (fot. Z. Złonkiewicz)
• Fot.GŚ.1.4.1 – Północne ściany kamieniołomu w Rezerwacie Wietrznia im. Z. Rubinowskiego. Na pierwszym planie głębokie wyrobisko „Wietrzni”, w perspektywie wyrobisko „Międzygórz”. Widok od zachodu, od ul. ks. J. Poniatowskiego. (fot. Z. Złonkiewicz)
• Fot.GŚ.1.4.2 – Koralowce Rugosa gałązkowe, rodzaj Thamnophyllum. Kompleks A. (fot. Z. Złonkiewicz)
• Fot.GŚ.1.4.3 – Koralowce Tabulata gałązkowe, rodzaj Alveolites. Kompleks A. (fot. Z. Złonkiewicz)
• Fot.GŚ.1.4.4 – Koralowce Rugosa kolonijne, rodzaj Phillipsastrea. Kompleks A. (fot. Z. Złonkiewicz)
• Fot.GŚ.1.4.5 – Koralowce Rugosa kolonijne, rodzaj Marisastrum. Kompleks A. (fot. Z. Złonkiewicz)
• Fot.GŚ.1.4.6 – Koralowce kolonijne. Kompleks A. (fot. Z. Złonkiewicz)
• Fot.GŚ.1.4.7 – Koralowiec Tabulata osobniczy, rodzaj Thamnopora. Kompleks B. (fot. Z. Złonkiewicz)
• Fot.GŚ.1.4.8 – Koralowce Rugosa kolonijne, rodzaj Phillipsastrea. Powierzchnia zwietrzała, zabarwiona tlenkami żelaza. Kompleks A. (fot. Z. Złonkiewicz)
• Fot.GŚ.1.4.9 – Nagromadzenie elementów szkieletowych liliowców (trochity). Kompleks A. (fot. Z. Złonkiewicz)
• Fot.GŚ.1.3.10 – Muszlowce ramienionogowe. Powierzchnia stropowa ławicy. Kompleks A. (fot. Z. Złonkiewicz)
• Fot.GŚ.1.4.11 – Muszlowce ramienionogowe. Przekrój poprzeczny ławicy. Kompleks A. (fot. Z. Złonkiewicz)
• Fot.GŚ.1.4.12 – Kolonia stromatoporoidów. Kompleks A. (fot. Z. Złonkiewicz)
• Fot.GŚ.1.4.13 – Kolonia stromatoporoidów, oderwana od podłoża i odwrócona. Kompleks B. (fot. Z. Złonkiewicz)
• Fot.GŚ.1.3.14 – Zlepieniec z intraklastów wapiennych w tle marglisto-wapiennym. Kompleks B. (fot. Z. Złonkiewicz)
• Fot.GŚ.1.4.15 – Pokruszone koralowce Rugosa i Tabulata, muszle ramienionogów i intraklasty mułu wapiennego w marglistym tle skalnym. Kompleks B. (fot. Z. Złonkiewicz)
• Fot.GŚ.1.4.16 – Okruchy wapieni dewońskich spojone kalcytem w permskiej brekcji wietrzeniowej. Zabarwienie spowodowane jest zawartością tlenków żelaza. (fot. Z. Złonkiewicz)
• Fot.GŚ.1.4.17 – Zaburzone uskokiem kompleksy skalne. Warstwy z Wietrzni. Północna ściana wyrobiska Wietrznia. (fot. Z. Złonkiewicz)
• Fot.GŚ.1.4.18 – Wąski komin krasowy (w środku zdjęcia) powstały w niemal pionowej szczelinie uskoku, zaznaczonego na Fot.GŚ.1.3.17. (fot. Z. Złonkiewicz)
• Fot.GŚ.1.4.19 – Strefa uskoku i dolomityzacji w południowej ścianie wyrobiska Wietrznia. (fot. Z. Złonkiewicz)
• Fot.GŚ.1.4.20 – Rysy tektoniczne na powierzchni przesuwu bloku wapieni. Przejście miedzy kamieniołomami Międzygórz i Międzygórz Wschodni. (fot. Z. Złonkiewicz)
• Fot.GŚ.1.4.21 – Zadzior tektoniczny. Zaznaczono kierunek przesuwu bloku. Przejście miedzy kamieniołomami Międzygórz i Międzygórz Wschodni. (fot. Z. Złonkiewicz)
• Fot.GŚ.1.4.22 – Blok skalny zbudowany z wapieni, przykryty warstewką zlepieńca permskiego. (fot. Z. Złonkiewicz)
• Fot.GŚ.1.4.23 – Wapienie koralowcowe, przykryte warstewką zlepieńca permskiego (fragment Fot. 20). (fot. Z. Złonkiewicz)
• Fot.GŚ.1.4.24 – Urzeźbiony krasowo blok wapienia w strefie jaskiń zniszczonych przez eksploatację kamieniołomu. (fot. Z. Złonkiewicz)
• Fot.GŚ.1.4.25 – Zjawiska krasowe w pochyłej szczelinie uskoku, wypełnionej brekcją tektoniczną. (fot. Z. Złonkiewicz)
• Fot.GŚ.1.4.26 – Szczelina uskoku wypełniona megabrekcją tektoniczną. (fot. Z. Złonkiewicz)
• Fot.GŚ.1.4.27 – Fałd w obrębie łuków i przemieszczenie warstw przy uskoku w kamieniołomie Wietrznia (ściana północna). (fot. Z. Złonkiewicz)
• Fot.GŚ.1.4 28 – Otwór wylotowy Schroniska Gliniastego z wypełzającym namuliskiem (typu terra rossa), powstałego w strefie rozluźnionej uskokiem. Wyrobisko Międzygórz, ściana zachodnia. (fot. Z. Złonkiewicz)
• Fot.GŚ.1.4.29 – Sfałdowane cienkoławicowe utwory formacji łupków i wapieni marglistych, leżące na sztywnych gruboławicowych warstwach z Wietrzni. (fot. Z. Złonkiewicz)
• Fot.GŚ.1.4.30 – Ściana skalna zbudowana z brekcji wietrzeniowej. Tworzą ją bloki wapieni dewońskich, scementowane w permie. Południowa ściana wyrobiska Międzygórz. (fot. Z. Złonkiewicz)
• Fot.GŚ.1.4.31 – Hydrotermalne żyły kalcytu w ławicy wapieni. (fot. Z. Złonkiewicz)
• Fot.GŚ.1.4.32 – Iłowce namuliska wypełniającego lej krasowy lub wąwóz. Wyrobisko Międzygórz Wschodni. (fot. Z. Złonkiewicz)