PRZEŁOM LUBRZANKI W MĄCHOCICACH
Punkt wycieczkowy 2.1 (GŚ 2.1)

Rys.GS.2.1.0

Długość trasy dojazdu - 15 km.
Czas trwania dojazdu - 30 min.
Czas trwania wycieczki pieszej – ok. 2 godzin.

Opis trasy dojazdu:

Rys.GS.2.1.2

Trasa wycieczki rozpoczyna się w Kielcach i prowadzi do miejscowości Cedzyna⁴, gdzie, za mostem na rzece Lubrzance, należy skręcić w lewo w kierunku Św. Katarzyny. Dalej trasa prowadzi wzdłuż zalewu przez miejscowość Leszczyny , do Mąchocic Kapitulnych. W miejscowości Mąchocice Kapitulne na drugim skrzyżowaniu należy skręcić w prawo w kierunku miejscowości Podmąchocice (Rys. GŚ 2.1.2). Na końcu wsi Podmąchocice, gdzie droga asfaltowa zakręca w prawo, można zatrzymać pojazd i rozpocząć pieszą wycieczkę.

170 m na północny wschód od drogi asfaltowej stoi samotne gospodarstwo. Z tego miejsca, położonego na południowo-zachodnim zboczu Góry Radostowej, rozciąga się w kierunku zachodnim widok na dolinę Lubrzanki, która za Mąchocicami Kapitulnymi zwęża się na szerokość od 50 do 200 m, tworząc na odcinku około 4 km przełom przez Pasmo Główne Łysogór. Dolina oddziela Górę Dąbrówkę na zachodzie od Góry Radostowej na wschodzie.

Stanowisko 1

Fot.GS.2.1.1

Za gospodarstwem rozciąga się głęboki wąwóz zwany Kamecznicą Podmochocicką. Kierujemy się na zachód ścieżką wzdłuż krawędzi wąwozu. Po około przejściu około 250 m wchodzimy do wąwozu, którego dnem płynie niewielka struga, w okresach intensywnych opadów oraz roztopów przeradzająca się w rwący potok, zdolny transportować duże bloki skalne. Wędrując 160 metrów w górę wąwozu, w południowym (prawym) jego zboczu napotykamy pierwsze odsłonięcie (lokalizacja GPS 50°53’41.79”N/20°47’25.28”E) (Rys. GŚ 2.1.2, Fot. GŚ 2.1.1). Widoczne są tu stromo stojące warstwy zbudowane z ciemnoszarych łupków ilastych. Pomierzony kompasem geologicznym bieg i upad warstw wynosi 69/53 S.

Odsłaniające się tu skały reprezentują formację łupków z Gór Pieprzowych, której wiek określany jest, jako środkowy-późny kambr (zwany oddziałem 3 kambru i furongiem). Są to najstarsze utwory, które można zobaczyć w ramach proponowanej wycieczki w Góry Świętokrzyskie wieku około 500 mln lat. Powstały one w wyniku sedymentacji drobnych cząstek ilastych w zbiorniku morskim. Pierwotnie warstwy iłu leżały poziomo na dnie morza. Z upływem czasu luźny osad ulegał procesowi diagenezy, czyli przemianie w zwięzłą skałę osadową. Skała ta zachowała oddzielność łupkową odpowiadającą pierwotnemu warstwowaniu (laminacji). W wyniku znacznie późniejszych ruchów górotwórczych orogenezy kaledońskiej w miejscu dawnego morza powstały góry. Poziome warstwy łupków uległy fałdowaniu.

Stanowisko 2

Fot.GS.2.1.2

Idziemy 200 m w górę wąwozu. Po pokonaniu dwóch progów skalnych utworzonych z dużych bloków piaskowcowych, przetransportowanych przez wodę z wyższej partii Kamecznicy Podmąchocickiej, dochodzimy do drugiego odsłonięcia (lokalizacja GPS 50°53’42.32”N/ 20°47’31.87”E) we wschodnim zboczu wąwozu (Rys. GŚ 2.1.2, Fot. GŚ 2.1.2). Widoczne są tu ponownie łupki formacji z Gór Pieprzowych, ale silniej pofałdowane.

Stanowisko 3

Fot.GS.2.1.3

Wracamy do wylotu wąwozu. Po przejściu 250 m drogą polną dochodzimy do mostku na Lubrzance i za oczyszczalnią ścieków przechodzimy na drugą stronę szosy, gdzie znajduje się trzecie odsłonięcie (lokalizacja GPS 50°53’36.31”N/ 20°46’56.35”E) (Rys. GŚ 2.1.2, Fot. GŚ 2.1.3). Jest to wysoka skarpa utworzona z piasków czwartorzędowych zlodowacenia środkowopolskiego (120-300 tys. lat). W piaskach widoczne jest poziome warstwowanie powstałe w wyniku osadzania piasku przez wody topniejącego lądolodu, którego południowa krawędź przebiegała na północ od Gór Świętokrzyskich.

Rys.GS.2.1.3

Należy zwrócić uwagę, że w tej części doliny Lubrzanki polodowcowe utwory czwartorzędowe leżą bezpośrednio na sfałdowanych skałach środkowego i górnego kambru (Rys. GŚ 2.1.3). Brakuje tu zapisu skalnego z przedziału około 500 mln lat. Taką przerwę w zapisie skalnym – profilu geologicznym nazywamy luką stratygraficzną. Jest to przykład jednej z największych luk stratygraficznych w Górach Świętokrzyskich. Jednocześnie mamy tu do czynienia z niezgodnością kątową między zalegającymi poziomo osadami czwartorzędowymi a stromo nachylonymi warstwami skał kambryjskich.

Stanowisko 4

Fot.GS.2.1.4

Wracamy do szosy i jedziemy samochodem 500 m w kierunku północnym. Na skrzyżowaniu skręcamy w lewo i jedziemy drogą asfaltową 250 m pod górę. Znajdujemy się w wąwozie Kamecznica Mąchocicka. Na zakręcie drogi znajduje się parking, gdzie zostawiamy samochód i idziemy pod górę drogą polną na zachód ok. 80 m. Dochodzimy do odsłonięcia czwartego (lokalizacja GPS 50°53’49.83”N/ 20°46’51.42”E) – wysokiej, dwumetrowej skarpy utworzonej z lessu (Fot. GŚ 2.1.4).

Rys.GS.2.1.4

Less, podobnie jak piaski w odsłonięciu 3, leży niezgodnie na skałach kambryjskich (Rys. GŚ 2.1.4).

Powracamy na parking i zjeżdżamy do głównej biegnącej dnem doliny. Na skrzyżowaniu skręcamy w lewo, na północ.

Rys.GS.2.1.5

Powstanie przełomowego odcinka doliny miało miejsce w paleogenie i było ściśle związane ze strukturami paleozoicznego podłoża: fałdem łysogórskim i przecinającym go poprzecznym uskokiem. Fałd łysogórski zaznacza się w rzeźbie terenu jako ciąg wzniesień nazwanych Pasmem Głównym, którego jądro budują twarde piaskowce kwarcytowe górnego kambru (Rys. GŚ 2.1.5). W miękkich łupkach syluru wyerodowana jest, leżąca od nas na północ, Dolina Wilkowska. Od strony południowej fałd łysogórski obcięty jest >uskokiem świętokrzyskim, wzdłuż którego graniczy z synkliną kielecko-łagowską, zbudowaną z mniej odpornych na wietrzenie skał dewonu i karbonu. W morfologii trenu zaznacza się ona, jako Dolina Kielecko-Łagowska.

Rys.GS.2.1.6

W paleogenie, po zakończeniu ruchów tektonicznych orogenezy alpejskiej, powstała sieć rzeczna w układzie zbliżonym do współczesnego. Pokrzywianka płynęła dnem Doliny Wilkowskiej z zachodu na wschód, równolegle do Pasma Głównego (Rys. GŚ 2.1.6A). Po południowej stronie Pasma Głównego był obszar źródliskowy Lubrzanki, która, w górnym swym biegu płynęła południkowo. W wyniku erozji wstecznej i wgłębnej źródła Lubrzanki przesuwały się stopniowo ku północy, w stronę Doliny Wilkowskiej, rozcinając warstwy skalne Pasma Głównego wzdłuż linii uskoku, gdyż strefy tektoniczne są podatniejsze na erozję (Rys. GŚ 2.1.6B). Po pewnym czasie dolina Lubrzanki połączyła się z doliną Pokrzywianki. Ponieważ dolina Lubrzanki miała większy spadek niż dolina Pokrzywianki, wody Pokrzywianki zaczęły płynąć do Lubrzanki zmieniając gwałtownie kierunek z równoleżnikowego na południkowy (Rys GŚ 2.1.6C). Przeciągnięcie wód jednej rzeki przez drugą, w tym przypadku Pokrzywianki przez Lubrzankę, nazywa się kaptażem. Zachodni odcinek Pokrzywianki odłączył się od reszty rzeki i zaczął płynąć na zachód (Rys. GŚ 2.1.6D). Tym samym Porzywianka uległa bifurkacji, czyli rozdwojeniu.

Rys.GS.2.1.7

W plejstocenie, podczas najstarszego zlodowacenia południowopolskiego (1,2 mln-400 tys. lat temu), w dolinę Lubrzanki w Mąchocicach wcisnął się jęzor (lob) lodowca (Rys. GŚ 2.1.7B). Topniejący lód zostawił warstwę żwiru i piasku, przykrytą grubą serią gliny.

Rys.GS.2.1.8

Po ustąpieniu lodowca, większość pozostawionego przez niego materiału została usunięta z doliny przez wody płynące z Doliny Wilkowskiej (Rys. GŚ 2.1.7C). W czasie młodszego zlodowacenia środkowopolskiego miało miejsce podniesienie dna doliny przez nagromadzenie (akumulację) piasków wodnolodowcowych, widocznych w odsłonięciu 3 (Fot. GŚ 2.1.3). Ostatni etap rozwoju doliny, trwający po holocen, obejmował następujące procesy: częściowe usunięcie piasków zlodowacenia środkowopolskiego, akumulację osadów deluwialnych (drobnych cząstek mineralnych wypłukanych i zmytych ze zboczy doliny przez wody opadowe) oraz lessów, nagromadzenie osadów tarasu zalewowego, erozję rzeczną w bocznych dolinkach i sypanie u ich wylotu stożków napływowych (Rys. GŚ 2.1.7E, Rys. GŚ 2.1.8) oraz tworzenie się meandrów rzecznych (zakoli) w wyniku bocznej migracji koryta.

SPIS ILUSTRACJI

• Rys.GŚ.2.1.0 − Trasa drugiego dnia wycieczki.
• Rys.GŚ.2.1.1 − Mapa geologiczna zakryta (tzn. z utworami czwartorzędowymi) z trasą drugiego dnia wycieczki.
• Rys.GŚ.2.1.2 − Mapa przełomowego odcinka doliny rzeki Lubrzanki w Mąchocicach – punkt wycieczkowy GŚ 2.1.
• Rys.GŚ.2.1.3 − Niezgodność kątowa między skałami kambryjskimi (Cm) a osadami czwartorzędowymi (Q) w dolinie Lubrzanki. Strzałka pokazuje powierzchnię niezgodności.
• Rys.GŚ.2.1.4 − Przekrój geologiczny przez dolinę Lubrzanki w Mąchocicach. Źródło: Kowalski B., 1988. Rozwój przełomowego odcinka doliny Lubrzanki przez główne pasmo Gór Świętokrzyskich w czwartorzędzie. Przegląd Geologiczny nr 60.
  1 – piasek i namuły organiczne tarasu zalewowego, 2 – deluwia piaszczysto-gruzowe, 3 – less, 4 – rumosz piaskowca kambryjskiego, 5 – rumosz piaskowca kambryjskiego z gliną stokową, 6 – piasek tarasu wyższego, 7 – żwir gruboziarnisty, 8 – glina zwałowa, 9 – skały podłoża
• Rys.GŚ.2.1.5 − Przekrój przez fałd łysogórski. Źródło: Kotański Z., 1959 – Przewodnik geologiczny po Górach Świętokrzyskich. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa.
• Rys.GŚ.2.1.6 − Powstanie przełomowego odcinka doliny Lubrzanki w Mąchocicach. Źródło: Stupnicka E., Stempień-Sałek M., 2001. Poznajemy Góry Świętokrzyskie. Wycieczki geologiczne. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
• Rys.GŚ.2.1.7 − Rozwój doliny Lubrzanki w Mąchocicach w czwartorzędzie. Źródło: Kowalski B., 1988. Rozwój przełomowego odcinka doliny Lubrzanki przez główne pasmo Gór Świętokrzyskich w czwartorzędzie. Przegląd Geologiczny nr 60. A – erozja doliny powstałej na uskoku tektonicznym w paleocenie, B – zajęcie doliny przez jęzor lodowcowy (zlodowacenie południowopolskie), C – przemywanie i wynoszenie osadów lodowcowych (interglacjał mazowiecki), D – osadzanie osadów wodnolodowcowych (zlodowacenie środkowopolskie), E – rozcięcie i wyniesienie osadów wodnolodowcowych, akumulacja lessów, akumulacja osadów tarasu zalewowego, erozja rzeczna w bocznych dolinach i sypanie stożków napływowych (interglacjał eemski, zlodowacenie północnopolskie, holocen.
• Rys.GŚ.2.1.8 − Mapa przełomowego odcinka doliny Lubrzanki w Mąchocicach. Źródło: Kotański Z., 1959 – Przewodnik geologiczny po Górach Świętokrzyskich. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa.
• Fot.GŚ.2.1.1 − Odsłonięcie nr 1 łupków formacji z Gór Pieprzowych w dolnej części Kamecznicy Podmąchocickiej. (fot. J. Malec)
• Fot.GŚ.2.1.2 − Odsłonięcie nr 2 – struktury fałdowe w łupkach formacji z Gór Pieprzowych. (fot. S. Salwa)
• Fot.GŚ.2.1.3 − Odsłonięcie nr 3 piasków czwartorzędowych w dolinie Lubrzanki. (fot. J. Malec)
• Fot.GŚ.2.1.4 − Odsłonięcie nr 4 – skarpa lessowa w Kamecznicy Mąchocickiej. (fot. J. Malec)