KAMIENIOŁOM W CZERWONEJ GÓRZE
Punkt wycieczkowy 3.2 (GŚ 3.2)

Rys.GS.3.1.1

Długość trasy dojazdu - ok 3 km.
Czas trwania dojazdu - 5 min.
Długość trasy pieszej – 1 km.
czas pobytu w punkcie wycieczkowym – 1,5 godzin.

Opis trasy dojazdu:

Rys.GS.3.2.1

Za szczytem wzniesienia skręcamy z szosy w prawo, w drogę prowadzącą do szpitala na Czerwonej Górze. Po przejechaniu ok. 400 m zatrzymujemy się i wysiadamy z autokaru.

Fot.GS.3.2.1

Idziemy drogą gruntową w prawo przez las i po ok. 200 m docieramy do kamieniołomu „Zygmuntówka” (Rys. GS 3.2.1) (lokalizacja GPS 50°49’6.14”N/ 20°29’43.87”E). Przed wyrobiskiem, koło dawnych zabudowań kopalnianych, znajduje się przestronne miejsce, z którego roztacza się ogólna panorama nieczynnego kamieniołom (Fot. GS 3.2.1). Kierujemy się na północ idąc pomiędzy ścianą kamieniołomu a najniższym poziomem eksploatacyjnym.

Rys.GS.3.2.2

Kamieniołom „Zygmuntówka” położony jest na południowo-zachodnim zboczu Czerwonej Góry (328 m n.p.m) – wzniesienia leżącego w środkowej części Pasma Bolechowickiego (Rys. GS 3.2.1). Pasmo to stanowi północne skrzydło synkliny gałęzickiej, zbudowanej z dolomitów i wapieni dewonu należących do pięter żywetu i franu, nachylonych pod kątem około 40º w kierunku południowym. Skały te, wraz z innymi starszymi wchodzącymi w skład Gór Świętokrzyskich, w tektonicznej epoce waryscyjskiej, najprawdopodobniej w późnym karbonie, zostały zdeformowane i wydźwignięte w postaci gór fałdowych, które aż do późnego permu stanowiły ląd podlegający erozji i stopniowemu obniżaniu. Zlepieńce widoczne w kamieniołomie leżą na skrasowiałej i zerodowanej powierzchni różnych ogniw stratygraficznych dewońskich wapieni (Rys. GS 3.2.2).

Na obszarze Gór Świętokrzyskich, osady permu odsłaniają się w nielicznych miejscach na obrzeżach trzonu paleozoicznego. Są one wykształcone w postaci skał terygenicznych (tworzący je materiał pochodził z lądu), złożonych głównie ze zlepieńców i mułowców, oraz ze skał węglanowych reprezentowanych przez margle i wapienie powstałe w środowisku morskim. Do najstarszych należą zlepieńce, których gruby kompleks najlepiej odsłonięty w Górach świętokrzyskich znajduje się właśnie w zwiedzanym kamieniołomie. O kilkuwiekowej eksploatacji zlepieńców w tym kamieniołomie może świadczyć, między innymi, wydobyty blok skalny, z którego w roku 1643 wykonano pierwszą kolumnę króla Zygmunta III Wazy, wzniesioną na placu przed Zamkiem Królewskim w Warszawie. Stąd pochodzi nazwa kamieniołomu i wydobywanego w nim zlepieńca należącego do tzw. „marmurów chęcińskich”.

Liczący około 30 m profil zlepieńców, odsłonięty w kamieniołomie, znajduje się na trzech poziomach eksploatacyjnych. Stanowi on górną część kompleksu zlepieńców występujących w rejonie Czerwonej Góry, liczącego około 100 m miąższości. Zlepieńce złożone są z grubych ławic dochodzących maksymalnie do 6 metrów, pochylonych pod niewielkim kątem (8-12º) w kierunku południowo-wschodnim. Są one zbudowane z otoczaków i okruchów wapieni, rzadziej dolomitów dewonu środkowego i górnego, zlepionych ilasto-wapnistym spoiwem, którego brunatna barwa pochodzi od domieszki tlenków i wodorotlenków żelaza. Miejscami, pierwotne spoiwo zostało zastąpione kalcytem pochodzenia hydrotermalnego, który wpływa na walory dekoracyjne zlepieńców. Warstwy zlepieńców poprzecinane są także jasnymi żyłami kalcytowymi z rozproszonymi kryształkami galeny (rudy ołowiu) i barytu. Lokalnie ławice zlepieńców poprzecinane są strefami uskokowymi, widocznymi w postaci tzw. luster tektonicznych. Strefy tektoniczne stały się także uprzywilejowanymi drogami krążenia wód, które rozpuszczały i usuwały węglan wapnia zawarty w wapiennych otoczakach i okruchach zlepieńców. W zlepieńcach odsłoniętych na wyższych poziomach eksploatacyjnych, strefy te widoczne są w postaci różnej wielkości lejów krasowych.

Zlepieńce widoczne w kamieniołomie powstały w warunkach lądowych, w klimacie gorącym i suchym, w którym intensywnej erozji chemicznej i mechanicznej podlegały wzgórza zbudowane głównie z dewońskich wapieni. Zostały one utworzone z rumoszu skalnego złożonego ze zwietrzałych okruchów i otoczaków węglanowych skał dewonu. Osady te były następnie transportowane w okresowych strumieniach rzecznych lub w postaci spływów błotnych i gromadzone w obniżeniach terenu w formie stożków napływowych. Transport materiału okruchowego zlepieńców odbywał się z północy na południe, z wyniesionego obszaru antykliny dymińskiej.

Zlepieńce z rejonu Czerwonej Góry nie zawierają żadnych skamieniałości. Ich wiek i pozycja stratygraficzna zostały ustalone w sposób pośredni, na podstawie danych pochodzących z odwierconego na południe od kamieniołomu otworu Sitkówka (a class="colorimg" href="http://geoportal.pgi.gov.pl/css/zrozum_z/images/wycieczki/gs/Rys_GS_3_2_2.jpg">Rys. GS 3.2.2). Wskazują one, że zlepieńce te należą do górnego permu, do dolnej części piętra cechsztyńskiego.

Po przejściu około100 m zatrzymujemy się przed wysoką północną ścianą zbudowaną z ławic zlepieńców. W tej części kamieniołomu a także w dwóch następnych stanowiskach obserwacyjnych, zapoznamy się bliżej ze skałami występującymi w kamieniołomie a także z procesami krasowymi rozwiniętymi w zlepieńcach.

Stanowisko 1

Fot.GS.3.2.2

Nie podchodząc pod samą ścianę (Fot. GS 3.2.2) (lokalizacja GPS 50°49’6.18”N/ 20°29’48.6”E), zwracamy uwagę na ogólny charakter słabo uławiconego kompleksu skalnego. Jedynie w kilku miejscach zaznaczają się płaszczyzny oddzielności o nieregularnym przebiegu, wzdłuż których graniczą ze sobą grube ławice zlepieńców. Odsłonięte skały wyróżniają się charakterystyczna budową wewnętrzną oraz zabarwieniem. Na powierzchniach ławic widoczne są różnej wielkości otoczaki i gruzły wapieni, zlepione ciemniejszej barwy spoiwem. W górnej części odsłoniętej ściany, skały zabarwione są na kolor brunatny, który pochodzi od związków żelaza wchodzących w skład ilastego spoiwa zlepieńców. Na powierzchni zlepieńców widoczne są pionowe, regularnie rozmieszczone wyżłobienia, stanowiące ślady po otworach wiertniczych wykonywanych w celu odspojenia bloków skalnych, z zachowaniem ich wewnętrznej nienaruszonej struktury.

Stanowisko 2

Fot.GS.3.2.3

Fot.GS.3.2.4

Udajemy się do kolejnego punktu obserwacyjnego, oddalonego o około 50 m w kierunku wschodnim (lokalizacja GPS 50°49’4.65”N/ 20°29’47.81”E). Podchodzimy do pionowej długiej ściany skalnej, która w dolnej części zbudowana jest z dwóch ławic, rozdzielonych wyraźną, nierówną powierzchnią międzyławicową (Fot. GS 3.2.3). Pionowa powierzchnia ściany stanowi najprawdopodobniej płaszczyznę tektoniczną, powstałą w efekcie przemieszczenia względem siebie sąsiadujących bloków skalnych. Na powierzchni ławic widoczne są różnej wielkości otoczaki i okruchy wapieni, stanowiących główne składniki zlepieńców, które zlepione są ilasto-żelazistym spoiwem (Fot. GS 3.2.4). Największe z nich dochodzą do 50 cm średnicy. Grubookruchowe składniki zlepieńców, złożone głównie z wapieni dewonu środkowego (żywetu) i górnego (franu), charakteryzują się słabym wysortowaniem, na ogół bezładnym rozmieszczeniem i stosunkowo dużym upakowaniem. Przestrzenie pomiędzy nimi wypełnia zwarta masa zażelazionych iłowców, która sprawia, że zlepieńce wyróżniają się dużą zwięzłością.

Fot.GS.3.2.5

W północnej części tej samej długiej ściany skalnej, w jej górnym odcinku widoczne są duże zagłębienia na powierzchni zlepieńców, wypełnione brunatnej barwy ilastym osadem. Zagłębienia te, o długości do ponad 6 metrów są pochodzenia krasowego. Z uwagi na ich kształt noszą nazwę lejów lub studni krasowych (Fot. GS 3.2.5). Powstały one głównie w miejscach spękań skalnych, powstałych w okresach aktywności tektonicznej górotworu. Część form krasowych, widocznych w górnej części ściany kamieniołomu (a także na najniższym poziomie eksploatacyjnym), powstała w miejscach zluźnień międzyławicowych. Ilasty osad wypełniający leje krasowe i pokrywający powierzchnię zlepieńców, stanowi nierozpuszczalną przez wodę ilastą część spoiwa zlepieńców o brunatnej barwie. Na obszarze Czerwonej Góry, już poza rejonem kamieniołomu, w węglanowych zlepieńcach górnego permu występują większe formy krasowe w postaci jaskiń o długości do 20 metrów.

Stanowisko 3

Fot.GS.3.2.6

Fot.GS.3.2.7

Fot.GS.3.2.8

Następne stanowisko obserwacyjne znajduje się na najniższym poziomie eksploatacyjnym. Udajemy się tam idąc w kierunku wejścia do kamieniołomu, a następnie po około 50 metrach skręcamy w lewo i schodzimy uważnie po kamieniach na dno wyrobiska (lokalizacja GPS 50°49’6.44”N/20°29’45.97”E). W jego wschodniej części widoczne są pionowe ściany skalne zlepieńców, złożonych z ławic o grubości od kilkudziesięciu centymetrów do 2 metrów (Fot. GS 3.2.6). Poszczególne ławice rozdzielone są powierzchniami międzyławicowymi o nierównym przebiegu. Na powierzchniach zlepieńców obecne są gęste, pionowe ślady po licznych otworach wierconych w celu odspojenia poszczególnych bloków od calizny skalnej. Zlepieńce zbudowane są z takich samych otoczaków i okruchów wapieni jakie występują w wyższej, młodszej części kompleksu zlepieńców, w rejonie stanowiska 2. W tej części kamieniołomu stosunkowo częste są ławice lub ich części, w których spoiwo ilasto-żelaziste zostało wtórnie zastąpione żyłami kalcytowymi pochodzenia hydrotermalnego (Fot. GS 3.2.7). Obecne są także ławice, których powierzchnie pokryte są lustrami tektonicznymi. Ich obecność wskazuje na przemieszczanie się względem siebie mas skalnych. Na powierzchniach luster tektonicznych występują charakterystyczne struktury kierunkowe w postaci zadziorów tektonicznych (Fot. GS 3.2.8).

Wracamy do autokaru i jedziemy w kierunku Chęcin.

SPIS ILUSTRACJI

• Rys.GŚ.3.2.1 – Lokalizacja kamieniołomu „Zygmuntówka”.
• Rys.GŚ.3.2.2 – Sytuacja występowania zlepieńców zygmuntowskich w rejonie Czerwonej Góry. Źrodło: Rubinowski Z. 1981. Nowe dane o wykształceniu cechsztynu w synklinie gałęzicko-bolechowickiej uzyskane w otworze wiertniczym Sitkówka 1. Kwart. Geol., 25. (rys. J. Malec)
  1. dewon środkowy-górny (żywet-fran); 2. dewon górny (fran-famen); 3. karbon dolny (wizen); perm: 4. zlepieńce zygmuntowskie (dolne); 5. wapienie gałęzickie; 6. seria mułowcwo-marglista; 7. zlepieńce górne; 8. plejstocen.
• Fot.GŚ.3.2.1 – Widok ogólny kamieniołomu „Zygmuntówka”. (fot. J. Malec)
• Fot.GŚ.3.2.2 – Fragment północnej ściany kamieniołomu z podkreślonymi powierzchniami międzyławicowymi.(fot. J. Malec)
• Fot.GŚ.3.2.3 – Zlepieńce gruboławicowe na wschodniej ścianie kamieniołomu. Podkreślona powierzchnia międzyławicowa widoczna w dolnej części ściany.(fot. J. Malec)
• Fot.GŚ.3.2.4 – Gruboziarniste zlepieńce permu. Otoczaki i okruchy wapieni tkwiące w żelazisto-ilastym spoiwie.(fot. J. Malec)
• Fot.GŚ.3.2.5 – Lej krasowy (1) i studnia krasowa (2) w zlepieńcach permu na drugim poziomie eksploatacyjnym wschodniej ściany kamieniołomu.(fot. J. Malec)
• Fot.GŚ.3.2.6 – Grube ławice zlepieńców na najniższym poziomie eksploatacyjnym. Widoczne powierzchnie międzyławicowe i pionowe ślady wierceń.(fot. J. Malec)
• Fot.GŚ.3.2.7 – Gruboziarniste zlepieńce permu. Otoczaki i okruchy wapieni tkwiące w kalcytowym spoiwie pochodzenia hydrotermalnego.(fot. J. Malec)
• Fot.GŚ.3.2.8 – Powierzchnia lustra tektonicznego przecinającego ławicę zlepieńców (1). Ta sama powierzchnia w zbliżeniu (2).(fot. J. Malec)