Opis trasy dojazdu:
Z centrum Chęcin kierujemy się wąską, stromą uliczką na południowy-zachód. Po osiągnięciu kulminacji wzgórza skręcamy w lewo na duży parking.
Zamek i tradycje górnicze Chęcin
Chęciny, położone w odległości kilkunastu kilometrów na południe od Kielc, znane są z górującego nad miasteczkiem średniowiecznego zamku. Powstał on na przełomie XIII i XIV wieku, w miejscu krzyżowania się ważnych szlaków komunikacyjnych. Zamek posadowiony został na wydłużonym wzgórzu zbudowanym z wapiennych skał. Budowniczowie zamku wykorzystali miejscowe skały do budowy jego murów i pomieszczeń mieszkalnych. Budowla usytuowana została na wyrównanej wapiennej grani, która warunkowała jego wielkość i rozmieszczenie. Zamek zbudowany został na planie zbliżonym do wydłużonego prostokąta ułożonego dłuższą osią w kierunku wschód-zachód. W wyżej położonej, wschodniej części wzgórza wymurowany został zamek górny - starszy, a na niżej położonych skałach w jego części zachodniej – dobudowano w wieku XV zamek dolny. Charakterystycznymi elementami zamku, poza wyniosłymi murami, są trzy wysokie baszty dobrze widoczne z oddali. Wjazd do zamku prowadził po zwodzonym moście do bramy znajdującej się na jego wschodnim krańcu. Zamek chęciński był miejscem licznych zjazdów rycerskich, na których zapadały ważne dla kraju decyzje. Jego centralne położenie na terytorium Polski i obronny charakter sprawiały, że w jego murach deponowane były klejnoty koronne w okresach zagrożenia państwa.
W cieniu chęcińskiego zamku powstało miasteczko, którego ważnym czynnikiem rozwoju stało się lokalne górnictwo. Już w XIV wieku w okolicy Chęcin eksploatowano rudy ołowiu i miedzi. Z wieku XV pochodzą dane o istnieniu w okolicy Chęcin hut, w których wytapiano rudy tych metali, pozyskując z nich także stosunkowo duże ilości srebra. W wieku XVI górnictwo chęcińskie weszło na wyższy poziom rozwoju, do którego doprowadziły korzystne dla rozkwitu miasta przywileje królewskie nadane na poszukiwanie kruszców, oraz wprowadzenie prawa górniczego regulującego ich eksploatację. O randze ówczesnych Chęcin świadczy działający tam urząd górniczy. Największe natężenie prac górniczo-hutniczych miało miejsce na początku XVII wieku. Maksymalne wydobycie rudy ołowiu w okolicach Chęcin przypada na lata 1611-1612, kiedy to z wytopionej rudy uzyskano przeszło 200 ton ołowiu. Śladem po działalności dawnych poszukiwaczy kruszców są zachowane do dzisiaj liczne zagłębienia po szybach górniczych, dobrze widoczne także na północno-zachodnich i zachodnich zboczach Góry Zamkowej.
Obok eksploatacji złóż rud ołowiu, w rejonie Chęcin pozyskiwano różne odmiany skał wapiennych na cele budowlane i dekoracyjne. Z kamieniołomu zlokalizowanego na zachodnim zboczu Góry Zamkowej, wydobywane wapienie posłużyły między innymi na rozbudowę zamku królewskiego na Wawelu. Po wyeksploatowaniu najbogatszych złóż miejscowych kruszców, z miasta górniczego Chęciny przekształciły się stopniowo w miasto kamieniarzy, gdzie nad obróbką wapieni, w pracowniach kamieniarskich i rzeźbiarskich pracowali sprowadzeni także z zagranicy kamieniarze, architekci i artyści. Używanym do celów dekoracyjnych i rzeźbiarskich różnobarwnym wapieniom, nadano z czasem nazwę „marmurów chęcińskich”.
Budowa geologiczna
Rys.GS.3.4.1
Górująca nad Chęcinami Góra Zamkowa położona jest na pochylonych skałach, które wchodzą w skład południowego skrzydła tzw. antykliny chęcińskiej
(Rys. GS 3.4.1).
Jądrową jej część budują skały kambru dolnego, reprezentowane głównie przez iłowce i mułowce z cienkimi wkładkami piaskowcowymi. Skrzydła antykliny utworzone są ze skał dewonu, głównie dolomitów i wapieni dewonu środkowego (eiflu i żywetu) oraz wapieni dewonu górnego (franu). Tylko w niewielkim stopniu w skład antykliny wchodzą piaskowce dewonu dolnego, leżące niezgodnie sedymentacyjnie na skałach kambryjskich.
Góra Zamkowa i położona po przeciwnej stronie doliny chęcińskiej Góra Zelejowa – reprezentują przeciwnie nachylone skrzydła antykliny chęcińskiej. Są one zbudowane z takich samych skał, wypiętrzonych w formę antyklinalną w czasie waryscyjskich fałdowań Gór Świętokrzyskich w późnym karbonie. W permie i wczesnym triasie, kiedy obszar ten stanowił górski krajobraz, wypiętrzone skały dewonu ulegały intensywnej erozji i następnie stopniowemu usuwaniu przez wody płynące. Rozdrobniony materiał skalny w postaci różnej wielkości fragmentów i okruchów dewońskich wapieni i dolomitów był następnie gromadzony w obniżeniach terenowych, gdzie podlegał procesom prowadzącym do jego zestalenia i utwardzenia. Z okruchów tych powstała odmienna skała - zlepieniec, która w postaci kompleksów zlepieńców permskiego wieku widoczna jest na północnym i południowym skłonie antykliny chęcińskiej
(Rys. GS 3.4.1).
Zlepieńce te powstały w tym samym czasie i z tych samych skał co i zlepieńce zygmuntowskie widoczne na Czerwonej Górze. Po usunięciu z centralnej części antykliny wapieni i dolomitów dewonu, erozja dotarła do mniej odpornych na wietrzenie mułowców, iłowców i piaskowców kambru dolnego, budujących jądrowa część antykliny. W skałach tych wypreparowana została dolina chęcińska, obrzeżona od południa i północy pasmem Góry Zamkowej i Góry Zelejowej. W miejscu gdzie pierwotną morfologię terenu tworzyła wypukła forma w postaci wapiennej góry, dzisiaj znajduje się rozległe obniżenie w postaci doliny. Długotrwały proces wietrzenia i usuwania dewońskich i kambryjskich skał z wypiętrzonej antykliny chęcińskiej, doprowadził do odwrócenia pierwotnej morfologii terenu, tzn. do jego inwersji morfologicznej.
Zaleganie skał dewonu dolnego na skałach kambru dolnego, wskazuje na obecność w tej części antykliny chęcińskiej dużej luki stratygraficznej, to znaczy braku znacznej części osadów w profilu paleozoiku na tym obszarze. W tym przypadku brak jest osadów od kambru dolnego do dolnego dewonu. Luka ta obejmuje wyższą część kambru, ordowik i sylur. We wschodniej części antykliny chęcińskiej, w odległości kilku kilometrów na wschód od Chęcin, profil stratygraficzny pomiędzy kambrem a dewonem dolnym jest pełniejszy. Powyżej kambru występują tam osady ordowiku i syluru (łupki z graptolitami w ordowiku i dolnym sylurze oraz piaskowce szarogłazowe w górnym sylurze), na których niezgodnie stratygraficznie leżą osady dewonu dolnego. Pomiędzy kambrem a dewonem dolnym występują tam dwie luki stratygraficzne. Starsza pomiędzy dolnym kambrem a dolnym ordowikiem, oraz młodsza, pomiędzy górnym sylurem a dolnym dewonem. Luki stratygraficzne zostały spowodowane wypiętrzeniem ponad poziom morza złożonych w nim osadów w czasie orogenezy (ruchów górotwórczych) kaledońskiej, które później zostały erozyjnie usunięte. Na taki obszar wkraczało ponownie morze, którego osady zalegają na starszych z luką stratygraficzną i niezgodnością erozyjną. Z danych pochodzących ze wschodniej części antykliny chęcińskiej wynika, że w jej zachodniej części przed sedymentacją piaskowcowych osadów dewonu dolnego, procesy wietrzeniowe i erozyjne sięgnęły głębiej, usuwając znajdujące się tam skały ordowiku i syluru.
Rys.GS.3.4.2
Ogólna obserwacja wzgórza zamkowego od strony zachodniej uwidacznia wyraźnie asymetryczny jego profil. Stok południowy jest bardziej stromy niż stok północny
(Rys. GS 3.4.2).
O asymetrii Góry Zamkowej zadecydował rodzaj skał z których jest ona zbudowana i kąt pod jakim są one nachylone. Zbocze południowe budują bardziej odporne na wietrzenie wapienie, w tym wapienie z rogowcami, natomiast zbocze północne – mniej odporne dolomity i wapienie. Zbocze południowe jest nachylone na południe zgodnie z upadem warstw pod kątem do 60-80º. Taki układ zbocza nosi nazwę zbocza konsekwentnego. Zbocze północne, nachylone pod kątem 25-30º w kierunku przeciwnym do upadu warstw, nosi nazwę zbocza obsekwentnego
(Rys. GS 3.4.2).
Profil dewonu w kamieniołomie zachodnim Góry Zamkowej
Fot.GS.3.4.1
Fot.GS.3.4.2
Z parkingu udajemy się zadrzewioną aleją w kierunku widocznego na wzgórzu zamku
(Fot. GS 3.4.1).
Za ostatnią budką z pamiątkami skręcamy w lewo, idąc ścieżką prowadzącą do zamku. Po przejściu kilkudziesięciu metrów skręcamy w prawo, gdzie wśród drzew widoczna jest ściana kamieniołomu zachodniego przecinającego w poprzek wzgórze zamkowe
(Fot. GS 3.4.2)
(lokalizacja GPS 50º47’52.82”N/20º27’31.54”E).
Skały odsłonięte w kamieniołomie pozwalają zapoznać się bliżej z budową geologiczną Góry Zamkowej. Wchodzą one w skład najbardziej południowej części skrzydła antykliny chęcińskiej, w której ławice wapieni ułożone są w azymucie około 115°, przy ich nachyleniu w granicach 60-80° na południe. Najstarsze skały widoczne w kamieniołomie znajdują się w jego części północnej, a najmłodsze w południowej. Reprezentują one sekwencję skalną rozpoznaną przez geologów już w XIX wieku, określaną w regionalnym podziale litostratygraficznym dewonu Gór Świętokrzyskich jako warstwy chęcińskie.
Fot.GS.3.4.3
Od północy profil budują średnio- i gruboławicowe wapienie z masywnymi stromatoporoidami (wymarła grupa organizmów o dyskusyjnej przynależności systematycznej, zaliczana dzisiaj do gąbek, najczęściej o kopułowatym kształcie), licznymi amfiporami (spokrewnione ze stromatoporoidami, lecz o gałązkowatym kształcie) z gatunkiem Amphipora ramosa, oraz rozproszonymi ramienionogami i liliowcami, o widocznej miąższości ponad 6 metrów. Powyżej znajdują się ławice wapieni z udziałem fauny koralowcowej (rodzaje: Disphyllum, Thamnopora i Alveolites) oraz nielicznych wapieni utworzonych z organizmów glonowego pochodzenia
(Fot. GS 3.4.3).
W wapieniach występujących w wyższej części profilu, poza rozproszonymi koralowcami spotyka się ławice bogate w faunę ramienionogów z rodziny Atripidae. Ta część profilu liczy ponad 25 metrów miąższości. Kompleks wapieni z fauną stromatoporoidów, koralowców i >ramienionogów powstał w środowisku płytkomorskim, w zasięgu aktywności falowania.
Fot.GS.3.4.4
Ponad opisanymi powyżej wapieniami, występuje charakterystyczny kompleks wapieni mikrytowych cienko- i średnioławicowych, lokalnie ze słabo widoczną poziomą laminacją, z udziałem warstw lub soczewek brunatnych rogowców o grubości do kilku centymetrów
(Fot. GS 3.4.2;
Fot. GS 3.4.4).
Te ostatnie zbudowane są z bezpostaciowej krzemionki tzn. nie tworzącej kryształów. Warstwy rogowców powstały znacznie później od warstw wapieni. Zostały one utworzone w wyniku wytrącania krzemionki zawartej w roztworach wodnych, w okresie kiedy ławice wapieni podlegały deformacjom tektonicznym. Wapienie z rogowcami mają około 12 m grubości. Stropowa część profilu widocznego w kamieniołomie utworzona jest z gruboławicowych wapieni z rozproszoną fauną liliowców, ramienionogów i koralowców, o widocznej miąższości ponad 10 m. Wapienie te, podobnie jak wapienie z rogowcami, powstały w środowisku płytkomorskim, do strefy lagunowej włącznie.
W profilu odsłoniętym w kamieniołomie, w odległości kilku metrów poniżej wapieni z rogowcami, lokalizowana jest granica pomiędzy dewonem środkowym – żywetem a dewonem górnym – franem, ustalona na podstawie fauny konodontowej.
Fot.GS.3.4.5
Fot.GS.3.4.6
Po wyjściu z kamieniołomu wracamy na ścieżką wiodąca do zamku. Po jej lewej stronie mijamy liczne, nieregularnie rozmieszczone zagłębienia po starych szybach i wyrobiskach górniczych wykonanych w poszukiwaniu rudy ołowiu
(Fot. GS 3.4.5).
Przed bramą prowadzącą do zamku, usytuowaną obok kwadratowej wieży, zwracamy uwagę na prawie pionowo ustawione ławice wapieni, na których posadowiony jest zamek
(Fot. GS 3.4.6).
Po zwiedzeniu obiektów znajdujących się na dziedzińcu zamkowym, udajemy się na wieżę, z której rozciąga się rozległa panorama na południowo-zachodnią część Gór Świętokrzyskich i na leżące u podnóża Góry Zamkowej Chęciny. Zamek opuszczamy przez furtę umieszczoną poniżej wschodniej okrągłej baszty, obok której znajdował się kiedyś zwodzony most prowadzący do zamku. Poza murami zamku, schodzimy ścieżką po południowej stronie zbocza, a dalej drogą biegnącą równolegle do wzgórza zamkowego i widocznych u jego podnóża skał
(Fot. GS 3.4.7).
Południowe zbocze Góry Zamkowej jest strome, a na całej jego długości widoczne są pochylone na południe pod dużym kątem grube ławice dewońskich wapieni
(Fot. GS 3.4.8;
Fot. GS 3.4.9).
Fot.GS.3.4.7
Fot.GS.3.4.8
Fot.GS.3.4.9
Atrakcje turystyczne Chęcin
Po zapoznaniu się ze skałami budującymi Górę Zamkową, można udać się do miasteczka, gdzie znajduje się kilka godnych uwagi obiektów architektonicznych. W południowej pierzei runku zwraca uwagę budynek ratusza z pierwszej połowy XIX wieku. Na zboczu Góry Zamkowej, pomiędzy ratuszem a zamkiem, stoi gotycki kościół Św. Bartłomieja z połowy XIV wieku. Na zachód od rynku, na ulicy Małogoskiej, godna uwagi jest kamienica z XVI wieku, zwana „Niemczówką”, z bogatym renesansowym wystrojem. Na tej samej stronie ulicy znajdują się budynki dawnego klasztoru Klarysek z XVII wieku. Idąc od klasztoru w kierunku północnym, dochodzimy do franciszkańskiego zespołu klasztornego z XIV wieku, którego fundatorem był Kazimierz Wielki. Kierując się na wschód od rynku, dotrzemy do budynku renesansowej synagogi wzniesionej w pierwszej połowie XVII wieku.
Kończymy 3 dzień wycieczki i wracamy do Kielc.
