GÓRA MIEDZIANKA
Punkt wycieczkowy 3.3 (GŚ 3.3)

Rys.GS.3.1.1

Długość trasy dojazdu - ok. 14 km.
Czas trwania dojazdu - 20 min.
Długość trasy pieszej – 2 km.
czas pobytu w punkcie wycieczkowym – 3 godziny.

Opis trasy dojazdu:

Przed Chęcinami skręcamy w prawo na Małogoszcz. Na kolejnym skrzyżowaniu skręcamy na zachód w kierunku Polichna. Jedziemy prosto przez Gościniec, Polichno do Miedzianki. Na początku miejscowości skręcamy w boczną drogę w prawo, prowadzącą do dawnej szkoły w Miedziance. Po przejechaniu około 1 km docieramy do celu, gdzie zatrzymujemy się na parkingu usytuowanym naprzeciwko budynku dawnej szkoły (Rys. GS 3.1.1).

Obok parkingu znajduje się metalowa konstrukcja wieży wyciągowej szybu Stanisław, która została postawiona w tym miejscu na początku lat 50 – tych XX wieku. W stojącym obok budynku dawnej szkoły mieściła się wcześniej dyrekcja kopalni rudy miedzi na Miedziance, a obecnie znajduje się muzeum poświęcone historii tej kopalni. Obecnie w budynku tym znajduje się ekspozycja muzealna złożona z licznych dokumentów i fotografii, obrazujących historię eksploatacji tutejszej rudy miedzi. Przed udaniem się do obejrzenia i zwiedzenia obiektów geologicznych i górniczych znajdujących w obrębie Góry Miedzianka, warto zapoznać się z wystawą muzealną.

Po zwiedzeniu muzeum, wychodzimy z terenu dawnej szkoły przez furtkę i kierujemy się do pierwszego stanowiska obserwacyjnego usytuowanego po drugiej stronie drogi dojazdowej do parkingu. Do kolejnych stanowisk obserwacyjnych, udajemy się wzdłuż wytyczonego szlaku, oznakowanego leżącymi na poboczu głazami wapieni z namalowanymi biało-zielonymi kwadratami.

Budowa geologiczna

Góra Miedzianka (354,5 m n.p.m.) stanowi rozległe skaliste wzniesienie zamykające od zachodu Pasmo Chęcińskie. Masyw Miedzianki zbudowany jest z dewońskich wapieni należących do dewonu środkowego – górnego żywetu oraz dewonu górnego – dolnego franu, wchodzących w skład południowego skrzydła antykliny chęcińskiej. Skały dewonu reprezentowane są głównie przez słabo uławicone, masywne wapienie organogeniczne. Tylko lokalnie, wśród wapieni gruboławicowych franu występują cienkie, zdeformowane i zaklinowane tektonicznie wapienie margliste famenu. W podziemnych wyrobiskach Miedzianki, udokumentowano także obecność skał karbońskich w postaci łupków krzemionkowych z wkładkami radiolarytów.

Rys.GS.3.3.1

Masyw Miedzianki stanowi ma skomplikowaną wewnętrzną budowę, spowodowanej silnymi deformacjami skał, które miały miejsce w czasie orogenezy waryscyjskiej w późnym karbonie, a także później, w czasie fałdowań alpejskich na przełomie kredy i paleogenu. Dewoński blok Miedzianki jest nasunięty w kierunku NE na sfałdowane osady dolnego kambru, tworzące jądrowa część antykliny chęcińskiej. Od południowego zachodu, na wapieniach dewońskich leżą iłowce i piaskowce oraz margle i wapienie należące do triasu. Na zachodnich stokach Miedzianki, na wapieniach dewonu znajduje się kilka odizolowanych płatów zlepieńców permu. Już poniżej wzgórza Miedzianki, w części południowo-zachodniej, na osady triasu nasunięte są wapienie jurajskie (Rys. GS 3.3.1).

Rys.GS.3.3.2

Silna komplikacja tektoniczna rejonu Miedzianki, spowodowana została odmłodzeniem (ponownym zaangażowaniem tektonicznym) fałdowań waryscyjskich na pograniczu kredy i paleogenu, w orogenicznej fazie laramijskiej. W trakcie tych ruchów, osady mezozoiczne napierające na skały paleozoiczne antykliny chęcińskiej, spowodowały wsteczne obalenie dewońskich skał w rejonie Miedzianki, które zostały następnie odkłute (oddzielone od skał podłoża) i nasunięte na osady kambru jądrowej części tej antykliny chęcińskiej (Rys. GS 3.3.2). Deformacje tektoniczne rejonu Miedzianki są zwiększone obecnością poprzecznych stref uskokowych tnących skały paleozoiku, które są poprzesuwane względem siebie.

W obrębie Miedzianki występują dwa główne systemy dyslokacji (przesunięć) i spękań tektonicznych. Starszy, przedtriasowy reprezentujący tzw. dyslokacje podłużne, i młodszy – potriasowy, prawdopodobnie pojurajski, o kierunku poprzecznym do rozciągłości skał paleozoicznych (Rys. GS. 3.3.1). O waryscyjskim wieku dyslokacji podłużnych świadczy sedymentacyjny kontakt triasu z dewonem. Wskazuje on na sfałdowanie skał franu i famenu Miedzianki przed sedymentacją osadów piaskowcowych dolnego triasu.

Rys.GS.3.3.3

Najmłodsze osady występujące na Miedziance reprezentowane są przez czwartorzędowe piaski wodnolodowcowe zlodowacenia południowopolskiego, widoczne we wschodniej części wzgórza (Rys. GS 3.3.2). Sięgają one do wysokości około 320 m n.p.m. i mają do 15 metrów grubości. Są to osady tarasu kemowego (Rys. GS 3.3.3).

Historia górnictwa

Pierwsze udokumentowane w piśmiennictwie wzmianki o wydobywaniu na Miedziance kruszców miedzi pochodzą z drugiej połowy XV wieku. Najprawdopodobniej jednak zainteresowanie i wydobywanie rud miedzi w tym rejonie miało miejsce znacznie wcześniej. Eksploatacja na większą skalę, system sztolniowym, prowadzona była na obszarze Miedzianki prawdopodobnie już w XV lub XVI wieku. Natężenie górniczych prac poszukiwawczych i wydobywczych w rejonie Miedzianki przypada wiek XVI i pierwszą połowę wieku XVII. W kilku okresach wieku XVIII i XIX wznawiano na Miedziance prace górnicze i wydobywcze. Większe roboty górnicze trwały do lat 20-tych XIX wieku, w okresie istnienia w Kielcach Szkoły Akademiczno-Górniczej. Śladem po tych pracach są istniejące do dzisiaj i dobrze widoczne na powierzchni terenu szyby i sztolnie. Kolejny etap poszukiwań rud miedzi w rejonie Miedzianki związany jest z działalnością braci Stanisława i Bolesława Łaszczyńskich, przypadającą na początek XX wieku. Do nowatorskich metod wprowadzonych wówczas po raz pierwszy na skalę przemysłową należało uzyskiwanie miedzi metodą elektrolityczną. Z krótką przerwą, intensywne roboty górnicze i wydobywcze na Miedziance podjęli Austriacy w okresie I wojny światowej. Na szerszą skalę, kolejne prace wznowiono dopiero po II wojnie światowej w latach 1949-1954. Po wydobyciu stosunkowo niewielkich ilości rudy miedzi i stwierdzeniu wyeksploatowania najbogatszej części złoża, zaniechano dalszych prac na terenie kopalni w Miedziance.

Roboty górnicze w rejonie Miedzianki prowadzono zazwyczaj systemem szybikowym, w którym od głównego szybu odchodziły na różnych poziomach horyzontalnie rozmieszczone chodniki (Rys. GS 3.3.2). Innym sposobem eksploatacji był system szparowy, który polegał na prowadzeniu prac górniczych wzdłuż szczelin krasowych, gdzie eksploatowane przestrzenie charakteryzowały się zmiennymi rozmiarami szerokości i wysokości. W systemie komorowym, eksploatowano gniazdowe koncentracje rud miedzi w komorach krasowych.

Mineralizacja i forma okruszcowania

Fot.GS.3.3.1

Na Miedziance występują dwa główne rodzaje złożowych koncentracji minerałów miedzi: złoża pierwotne i wtórne. Złoża pierwotne – siarczkowe, usytuowane są w żyłach oraz brekcjach tektonicznych przecinających wapienie dewońskie. Są one skoncentrowane głównie w obrębie podłużnych stref tektonicznych związanych z tektoniką waryscyjską, które nigdzie nie przecinają skał piaskowcowych triasu. Strefy pierwotnie okruszcowane występują w formie żył o grubości do 8 centymetrów i długości od kilkudziesięciu do ponad 100 metrów. Znajdują się one w dolnych partiach wapieni Góry Miedzianki, w przybliżeniu na głębokości poniżej 230 m n.p.m. Złoża żyłowe są pochodzenia hydrotermalnego, a mineralizacja ma charakter polimetaliczny tzn. zawiera kruszce wielu metali. Powstały one w wyniku krążenia podgrzanych, zmineralizowanych roztworów, z których wykrystalizowały siarczkowe minerały miedzi, głównie chalkopiryt (CuFeS₂) i tennantyt (Cu₁₂As₄S₁₃) a także inne minerały reprezentowane przez galenę, hematyt, kalcyt, baryt i kwarc. Drugi rodzaj złóż związany jest z mineralizacją wtórną, obejmującą tlenkowe i węglanowe minerały miedzi, głównie niebieski azuryt – Cu₃(CO₂)(OH)₂ i zielony malachit – Cu₂CO₃(OH)₂. Powstały one z rozkładu minerałów pierwotnych pod wpływem wody i tlenu, które w roztworach wodnych zostały rozprowadzone i wytrącone w szczelinach i pustkach skalnych. Występują one zazwyczaj w strefach płytszych – przypowierzchniowych, do głębokości około 50 m, gdzie często są stowarzyszone z osadami krasowymi. W rejonie Miedzianki, mineralizacja ta, o charakterze wietrzeniowym, występuje głównie na kontakcie skrasowiałych wapieni dewonu z piaskowcami triasowymi. W chwili obecnej jest ona najbardziej czytelna na ścianach wyrobisk, w tym między innymi w kamieniołomie południowym na Miedziance (Fot. GS 3.3.1), a także na powierzchni okruchów wapieni leżących na hałdach. Koncentracje rud miedzi w osadach wypełniających leje i komory krasowe, w okresach górniczych prac wydobywczych stanowiły główne zasoby eksploatacyjne.

Ślady działalności górniczej

Na obszarze Góry Miedzianka występują liczne formy morfologiczne oraz wyrobiska podziemne, związane z działalnością dawnego górnictwa. Należą do nich powszechnie występujące leje po szybach i szybikach, podłużne głębokie szpary, hałdy a także powierzchniowe otwory prowadzące do podziemnych sztolni i chodników.

Fot.GS.3.3.14

Fot.GS.3.3.5

Leje pogórnicze widoczne na powierzchni terenu powstały głównie w wyniku zawalenia się płytkich szybów. Część z nich stanowi zawalone stropy podziemnych wyrobisk. Te pierwsze, mają zazwyczaj kolisty lub owalny zarys i stożkowaty kształt, a ich głębokość dochodzi najczęściej do 3 metrów. Często otoczone są niewysoką hałdą. Leje te są pozostałością eksploatacji prowadzonej na terenie Miedzianki do końca XVIII wieku. Największe ich skupisko, zwane Polem Księżycowym, znajduje się na południowo-zachodnim zboczu Miedzianki (Rys. GS. 3.3.1; Fot. GS 3.3.14). Kilka głębszych lejów, o średnicy do 10-20 metrów, jest pozostałością po szybach wykonanych na południowym zboczu Miedzianki przez Austriaków podczas I wojny światowej (Fot. GS 3.3.5). Obok form terenowych o kształcie leja, na południowo-zachodnim zboczu Miedzianki znajdują się podłużne zagłębienia, tzw. szpary górnicze, od długości do kilkudziesięciu metrów i głębokości do 5 metrów. Są one pozostałością po pracach górniczych prowadzonych wzdłuż podłużnych stref wzbogaconych w rudy miedzi.

Fot.GS.3.3.6

Na terenie Miedzianki znajduje się kilka większych hałd, które są pozostałością i świadectwem podziemnej eksploatacji (Fot. GS. 3.3.6). Są one złożone z osadów wypełnień krasowych oraz z okruchów wapieni, często powleczonych minerałami miedzi – malachitem i azurytem. Na wschodnim zboczu Miedzianki znajdują się dwa nieczynne kamieniołomy, w których wydobywano wapienie w pierwszej połowie XX wieku Rys. GS 3.3.1; Fot. GS. 3.3.7). Widoczne są w nich wapienie dewonu środkowego – żywetu i dewonu górnego, głównie franu, oraz zaklinowane wśród tych ostatnich łupki margliste i wapienie gruzłowe famenu (Fot. GS. 3.3.8). We wschodniej części wzgórza widoczne są pozostałości po dawnych stanowiskach techniki wydobywczej. Należy do nich wieża wyciągowa szybu „Stanisław” z połowy XX wieku (Fot. GS. 3.3.9), a także fundamenty pod urządzenia służące do przetwórstwa wydobytej rudy miedzi.

Fot.GS.3.3.7

Fot.GS.3.3.8

Fot.GS.3.3.9

Na Miedziance, licznie reprezentowane są podziemne wyrobiska górnicze. Wydrążone w skale pionowo - noszą nazwę szybów, a rozmieszczone poziomo – to chodniki i sztolnie. Ich łączna długość szacowana jest na kilka kilometrów. Wyrobiska poziome mają zazwyczaj wysokość i szerokość do 2 metrów, często jednak rozmiary te są większe, a wynikają z obecności na ich drodze naturalnych przestrzeni krasowych. Głębokość szybów wynosi od kilkunastu do 30 metrów a ich średnica do 2 metrów.

Skałki i zjawiska krasowe

Skałki występujące w szczytowych partiach Miedzianki zbudowane są z nieuławiconych lub słabo uławiconych jasnych wapieni dewońskich. Mają one nieregularne kształty, a ich wysokość dochodzi do 10 metrów. Należą one do najciekawszych naturalnych form skalnych w Górach Świętokrzyskich (Fot. GS. 3.3.2; Fot. GS 3.3.3; Fot. GS. 3.3.4).

Fot.GS.3.3.2

Fot.GS.3.3.3

Fot.GS.3.3.4

Stanowisko 1

Fot.GS.3.3.10

Znajduje się w nieczynnym kamieniołomie usytuowanym na wschodnim krańcu Góry Miedzianka (lokalizacja GPS 50°50’40.64”N/20°21’46.14”E). Udajemy się tam pieszo, przecinając drogą dojazdową prowadzącą do parkingu, idąc dalej polną drogą prowadzącą do kamieniołomu. W obrębie wyrobiska nieczynnego kamieniołomu, znajduje się kilka interesujących obiektów geologicznych i górniczych. W jego wschodniej części, uwagę zwraca kilkumetrowej głębokości otwór znajdujący się w dnie kamieniołomu, zabezpieczony ogrodzeniem, będący wylotem sztolni Teresa. W jego dolnej, zachodniej części znajduje się częściowo zasypany otwór prowadzący do chodnika sztolni. U podnóża południowej ściany kamieniołomu, znajduje się stosunkowo duży otwór prowadzący do jaskini zwanej Psią. W dolnej części północnej ściany kamieniołomu widoczna jest z daleka duża, prawie pionowa wygładzona płaszczyzna (Fot. GS 3.3.10). Na jej powierzchni znajdują się dobrze zachowane rysy, o rozciągłości wschód-zachód. Powierzchnia ta – to tzw. lustro tektoniczne, powstałe w wyniku przemieszczania się względem siebie mas skalnych wzdłuż strefy tektonicznej, w tym przypadku biegnącej w kierunku wschód-zachód. Na zachodniej ścianie kamieniołomu, znajdują się bardzo charakterystyczne skały, widoczne tylko w tej części wzgórza Miedzianki. Reprezentują one łupki margliste i wapienie gruzłowe o szarobrunatnej barwie należące do najwyższego piętra dewonu – famenu, które zostały tektonicznie zaklinowane w obrębie starszych wapieni franu (Fot. GS 3.3.8). W górnej części tej samej ściany kamieniołomu, na południe od zaklinowanych osadów famenu, znajduje się duży otwór prowadzący do jednego z chodników kopalni miedzi. Wapienne ściany ograniczające wejścia do chodnika, stanowiące powierzchnię lustra tektonicznego, powleczone są minerałami miedzi, głównie niebieskim azurytem, podrzędnie zielonym malachitem (Fot. GS 3.3.1).

Stanowisko 2

Fot.GS.3.3.11

Po wyjściu z kamieniołomu, udajemy się w kierunku północno-zachodnim, gdzie po około 150 metrach docieramy do widocznej z daleka piaskowni (Fot. GS 3.3.11) (lokalizacja GPS 50°50’43.23”N/20°21’47.6”E). W jej obrębie znajdują się dobrze przemyte osady piaszczyste, w których możemy napotkać drobne okruchy skał pochodzących ze Skandynawii, reprezentujących różne odmiany granitoidów, a także lokalnych skał, głównie wapieni. Piaski występujące w tej części wzgórza Miedzianki są najmłodszymi osadami na tym obszarze. Powstały we wczesnym czwartorzędzie, a pochodzą z okresu zlodowacenia południowopolskiego. Zostały one zgromadzone w okresie gdy masy lądolodu zatrzymały się na przedpolu Gór Świętokrzyskich, a wypływające spod lodu rzeki wynosiły w obniżenia terenowe duże ilości osadów piaszczystych. Zasypane zostały wówczas głęboko wcięte doliny międzygórskie, ponad którymi sterczały partie szczytowe wzgórz, w tym także najwyżej położone kulminacje Miedzianki (Rys. GS 3.3.3).

Stanowisko 3

Po wyjściu z piaskowni, kierujemy się w kierunku zachodnim, udając się wzdłuż północnego skłonu wzgórza do widocznego w oddali szczytu Miedzianki. Po drodze mijamy ostańce skalne reprezentujące słabo uławicone wapienie górnego piętra dewonu środkowego – żywetu. W partiach lepiej odsłoniętych, widoczne jest nachylenie ławic wapieni w kierunku północnym (Fot. GS 3.3.2). Dochodzimy do szczytu Miedzianki (lokalizacja GPS 50°50’47.96”N/20°21’36.24”E), najdalej na zachód wysuniętego i najwyżej wznoszącego się wzgórza skał paleozoicznych Gór Świętokrzyskich ( Rys. GS 3.3.1; Fot. GS 3.3.3). Rozpościera się z niego doskonała panorama na okoliczne wzgórza leżące u podnóża, a także na pasma górskie widoczne na dalszym planie. W kierunku północno-wschodnim, zwraca uwagę duży czynny kamieniołom Ostrówka, którego głębokie wyrobisko usytuowane w obrębie środkowo- i górnodewońskich wapieni rozprzestrzenione jest na długości około 2 kilometrów. W kierunku wschodnim, na dalekim horyzoncie widnieją zarysy wież zamku w Chęcinach, wzniesionego na wzgórzu zbudowanym z dewońskich wapieni. Na południe od Miedzianki, rozciągają się wzgórza (Grząby Bolmińskie i Grzywy Korzeczkowskie) zbudowane ze skał jurajskich.

Stanowisko 4

Fot.GS.3.3.12

Fot.GS.3.3.13

Ze szczytu Miedzianki schodzimy w dół po północnym zboczu, do położonych u podnóża góry obiektom zlokalizowanym w obrębie kolejnego stanowiska (lokalizacja GPS 50°50’52.8”N/20°21’28.21”E). Do najciekawszych z nich należy wejście do dawnej sztolni Łaszczyńskich oraz leżąca u jej wylotu duża hałda, na której można znaleźć okruchy wapieni pokryte minerałami miedzi: malachitem i azurytem (Fot. GS 3.3.6). Dobrze widoczne wejście do sztolni znajduje się na zboczu wzgórza. Na odcinku kilkunastu metrów prowadzi ono w przekopie wykutym w wapiennych skałach (Fot. GS 3.3.12). Na tym fragmencie sztolni należy zakończyć jej zwiedzanie, z uwagi na obecność głębokiej, niebezpiecznej studni znajdującej się w jej dalszej części. W pobliżu wylotu sztolni znajduje się duży lej, będący pozostałością po szybie górniczym. W odległości kilkudziesięciu metrów na zachód od sztolni Łaszczyńskich, u podnóża ściany skalnej widoczny jest duży otwór prowadzący do sztolni Zofia (Fot. GS 3.3.13).

Stanowisko 5

Opuszczamy stanowisko 4. Udajemy się w kierunku zachodnim, obchodząc z tej strony Górę Miedziankę. Na jej południowo-zachodnim zboczu, widoczne są liczne, koliste w zarysie zagłębienia po płytkich szybikach, w znacznej części porośnięte krzewami. Teren ten, z uwagi na duże zagęszczenie zagłębień, nosi nazwę „Pola Księżycowego” (Rys. GS 3.3.1; Fot. GS 3.3.14). Na jego wschodnim skraju, na południowym zboczu Miedzianki napotykamy duży, głęboki lej, pozostałość po szybie Austriackim (Fot. GS 3.3.5) (lokalizacja GPS 50°50’47.67”N/20°21’27.81”E). Idąc dalej około 100 m w kierunku wschodnim, po lewej stronie ścieżki natrafiamy na głębokie podłużne szpary usytuowane u podnóża zbocza Miedzianki. Te stare wyrobiska górnicze, o kilkumetrowej głębokości, nie są zabezpieczone barierkami ochronnymi. Dlatego też, z uwagi na zachowanie bezpieczeństwa, nie jest wskazane podchodzenie do ich krawędzi.

Wracamy do autokaru i jedziemy powrotną drogą do Chęcin.

SPIS ILUSTRACJI

• Rys.GŚ.3.3.1 – Mapa geologiczna odkryta rejonu Miedzianki (wg J. Czarnockiego i Z. Rubinowskiego) z trasą ścieżki dydaktycznej. Źrodło: Czarnocki J. 1938. Ogólna Mapa Geologiczna Polski 1:100 000 arkusz 4 Kielce. Wyd. Państwowy Instytutu Geologiczny, Warszawa. Czarnocki J., 1956. Surowce mineralne Gór Świętokrzyskich. Rudy żelaza i kruszce. Prace Geologiczne, tom 5, zeszyt 1. Rubinowski Z. 1971. Rudy metali nieżelaznych w Górach Świętokrzyskich i ich pozycja metalogeniczna. Biul. Instyt. Geol., 241.
• Rys.GŚ.3.3.2 – Przekrój geologiczny przez Górę Miedziankę(uproszczony). Źrodło: Rubinowski Z. 1971. Rudy metali nieżelaznych w Górach Świętokrzyskich i ich pozycja metalogeniczna. Biul. Instyt. Geol., 241.(rys. J. Malec)
  1. plejstocen (piaski); 2. trias (piaskowce i mułowce); 3. dewon górny – fran i famen (wapienie); 4. dewon środkowy (żywet) wapienie; 5. kambr (mułowce i piaskowce).
• Rys.GŚ.3.3.3 – Schemat przedstawiający warunki akumulacji osadów lodowcowych w rejonie Miedzianki. Źrodło: Lindner L.; Kowalski B.J. 1974. Czwartorzędowe zasypanie rejonu Miedzianki koło Chęcin. Acta Geol. Pol.; 24. (rys. J. Malec) 1. skały podłoża; 2. morena denna; 3. osady tarasu kemowego; 4. Lądolód
• Fot.GŚ.3.3.1 – Powleczenia minerałami miedzi: azurytem i malachitem na powierzchni lustra tektonicznego w kamieniołomie zachodnim na Miedziance. (fot. J. Malec)
• Fot.GŚ.3.3.2 – Fragment skalnej grani na Górze Miedzianka z widoczną powierzchnią nachylenia ławicy wapieni. (fot. J. Malec)
• Fot.GŚ.3.3.3 – Wychodnie dewońskich wapieni na szczycie Miedzianki. (fot. J. Malec)
• Fot.GŚ.3.3.4 – Skałki dewońskich wapieni na Miedziance. (fot. J. Malec)
• Fot.GŚ.3.3.5 – Kolisty lej zapadliskowy po szybie Austriackim na południowym zboczu Miedzianki. (fot. J. Malec)
• Fot.GŚ.3.3.6 – Hałda przy sztolni Łaszczyńskich na północno-wschodnim zboczu Miedzianki. (fot. J. Malec)
• Fot.GŚ.3.3.7 – Zachodnia ściana kamieniołomu południowego z brunatnej barwy osadami famenu zaklinowanymi w obrębie wapieni franu. (fot. J. Malec)
• Fot.GŚ.3.3.8 – Łupki margliste i wapienie gruzłowe famenu w kamieniołomie południowym. (fot. J. Malec)
• Fot.GŚ.3.3.9 – Wieża wyciągowa szybu Piotr. (fot. J. Malec)
• Fot.GŚ.3.3.10 – Duża powierzchnia lustra tektonicznego na północnej ścianie kamieniołomu południowego na Miedziance. (fot. J. Malec)
• Fot.GŚ.3.3.11 – Piaski polodowcowe na wschodnim zboczu Miedzianki. (fot. J. Malec)
• Fot.GŚ.3.3.12 – Przekop prowadzący do sztolni Łaszczyńskich. (fot. J. Malec)
• Fot.GŚ.3.3.13 – Otwór wejściowy sztolni Zofia. (fot. J. Malec)
• Fot.GŚ.3.3.14 – „Pole Księżycowe” – zagłębienia po powierzchniowej eksploatacji rud miedzi na południowo-zachodnim skłonie Góry Miedziaka – połowa lat 50-tych XX wieku. (Fot. J. Fijałkowski).