MILECHOWY
Punkt wycieczkowy 4.2 (GŚ 4.2)

Rys.GS.4.1.1

Długość trasy dojazdu - 12 km.
Czas trwania dojazdu - 20 min.
Czas trwania wycieczki pieszej – ok. 5 godzin.

Opis trasy dojazdu:

Rys.GS.4.2.1

Z Korzecka przez Bocheniec jedziemy w kierunku Małogoszcza. Na skrzyżowaniu przed miastem skręcamy w prawo, na północ i drogą nr 728 jedziemy do Zakrucza (Rys. GS 4.1.1). Tu, na skraju lasu, przy szosie, nieco na północ od zabudowań, dokąd można dojechać drogą asfaltową, zbaczając z drogi głównej (Rys. GS 4.2.1).

Rys.GS.4.2.2

Wysiadamy z autokaru i idziemy czarnym szlakiem turystycznym. Przemierzamy powierzchnię tarasu wodnolodowcowego. Pokrywają ją piaszczyste, z domieszką żwiru, osady rzek wypływających z lądolodu w okresie zlodowaceń środkowopolskich, w etapie jego topnienia i wycofywania. Dalej czarnym szlakiem schodzimy do doliny Wiernej Rzeki (Łososiny, Łośny), której rozległy płaski taras zalewowy pokryty jest piaskami i madami z okresu holocenu (Rys. GS 4.2.2A, Fot. GS 4.2.1).

Fot.GS.4.2.1

Urozmaicają go kręte, zabagnione i zarośnięte krzakami starorzecza. Dolina zwęża się ku południowi, a na jej brzegach wznoszą się grzbiety zbudowane z górnojurajskich wapieni. Przekraczamy stare koryto rzeki i kierujemy się ku tamie. Minąwszy tamę, szlak prowadzi nas ścieżką do drogi, początkowo biegnącej skrajem lasu. Z drogi skręcamy w prawo, w ścieżkę wiodącą w głąb lasu. Ścieżką przekraczamy granicę Rezerwatu Milechowy, a następnie dochodzimy do wąwozu, w którym znajduje się jaskinia Piekło pod Małogoszczem (około 1,5 km). Możliwe są również inne warianty dojścia do wylotu wąwozu; np. od mostu na Wiernej Rzece w Bocheńcu (około 4,5 km) lub od przystanku kolejowego Wierna Rzeka (około 3 km). Wędrując wąwozem około 150 m dochodzimy do jego przewężenia między szczytowymi partiami grzbietu Góry Bolmińskiej i Góry Brodowej.

Stanowisko 1

Fot.GS.4.2.2

W północnej ścianie wąwozu na wysokości około 20 m nad dnem wąwozu, w skałce widnieje otwór jaskini Piekło po Małogoszczem (Fot. SG 4.2.2), która jest pierwszym stanowiskiem naszej wycieczki. Po pokonaniu stromej ścieżki i niewysokich prożków skalnych, dochodzimy do wylotu jaskini (lokalizacja GPS 50°50’13.1”N/20°18’34.3”E).

Fot.GS.4.2.3

W dostępnym do zwiedzania odcinku o długości kilku metrów, jaskinia ma kształt zwężającego się w głąb, prostego korytarza o owalnym przekroju, zakończonego niemal kolistym wylotem (Fot. GS 4.2.3, Fot. GS 4.2.4). Na powierzchni ścian korytarza, zachowały się ślady rzeźby krasowej, z kominkami krasowymi. W największym z nich obecne są polewy krasowe z „mleka wapiennego”. Dno jaskini pokryte jest glebą humusową, która w głąb jaskini ustępuje pokrywie gruzowej.

Fot.GS.4.2.4

Jaskinia została wymodelowana wzdłuż spękań, które powstały pod naciskiem tektonicznym podczas ruchów górotwórczych orogenezy alpejskiej, na początku ery kenozoicznej. Rozluźnione i osłabione strefy spękań sprzyjały przemieszczaniu wód, które z powierzchni przedostawały się w głąb mas skalnych. Wody wzbogacone w kwas węglowy i kwasy pochodzenia organicznego oddziaływały chemicznie na węglan wapnia, tworzący skałę wapienną, powodując jej stopniowe rozpuszczanie i powolnie rzeźbiąc jaskinię (procesy krasowe). Na prędkość tego procesu wpływ miała temperatura. Sprzyjało mu też ciśnienie hydrostatyczne, w tym wypadku uzależnione od różnicy wysokości zwierciadła wód gruntowych nad jaskinią i wysokości zwierciadła wód płynących doliną Wiernej Rzeki. Jaskinia Piekło łączyła się z ciągiem krasowym, którego powstanie poprzedziło uformowanie dzisiejszego wąwozu. Wiek Piekła pod Małogoszczem, tak jak pozostałych jaskiń w Rezerwacie Milechowy, jest trudny do sprecyzowania. Przez analogię z innymi jaskiniami regionu można przyjąć, że początek jej tworzenia przypadł w ciepłym, wilgotnym klimacie miocenu. Nasilenie procesu nastąpiło w starszym plejstocenie, pod przykryciem czapą lodową.

W ścianie skalnej na prawo od wylotu jaskini wyraźnie widoczne jest warstwowanie skał. Warstwy zostały odchylone od swego pierwotnego poziomego położenia i zapadają ku wschodowi. Spowodowały to ruchy górotwórcze orogenezy alpejskiej, których największe nasilenie w regionie świętokrzyskim przypadało na pograniczu kredy i paleogenu. Pomierzone kompasem geologicznym elementy zalegania warstw; bieg i upad wynoszą odpowiednio 76/29 E.

Stanowisko 2

Fot.GS.4.2.5

Fot.GS.4.2.6

Fot.GS.4.2.7

Skałka w której powstała jaskinia ma formę ambony (Fot. GS 4.2.5). Jej ściany zbudowane są z warstw jasnobeżowych wapieni górnojurajskich. Wapienie należące do dwu typów. Są to:

1. wapienie pasiate o charakterystycznej strukturze smużystej, widocznej na zwietrzałych powierzchniach (Fot. GS 4.2.6). Z rzadka zawierają one krzemienie, które tworzą nieregularne soczewkowate warstwy (na fotografii warstwa krzemieni widoczna jest na prawo od wapieni pasiastych). Wapienie pasiaste obecne są w dolnej części skałki, poniżej jaskini.
2. ziarniste wapienie oolitowe (Fot. GS 4.2.7), zbudowane z wapiennych ziarenek; ooidów, wielkością odpowiadających ziarnom piasku. Jaskinia została wypłukana w grubych warstwach wapieni oolitowych. Ponadto budują one progi i ambony skalne, wymodelowane ponad jaskinią oraz drobne formy i luźne bloki na zboczach wąwozu na wschód od jaskini.

Obserwowane tu wapienie są kopalnymi osadami rozległych, przybrzeżnych płycizn morskich, które wzdłuż południowej krawędzi obszaru świętokrzyskiego, utworzyły się w późnej jury (ściślej, w jej środkowej części – wczesnym kimerydzie. Obszar świętokrzyski, pozostając wówczas w zasięgu strefy podzwrotnikowej, przypominał współczesne nam wybrzeża Florydy, bądź Australii. Ziarniste wapienie oolitowe powstawały w środowiskach o dużej dynamice fal i prądów morskich. Proces tworzenia ooidów przypomina mechanizm tworzenia kulek gradu w chmurze burzowej. Rosnące ooidy pozostają w ciągłym ruchu w wirującej toni wodnej. Węglan wapnia wytrącany jest wprost z wody morskiej i w formie powłok narasta na jądrach ooidów (np. mikroskopijnych fragmentach muszli). W niektórych warstwach wapieni nieznaczne zróżnicowanie wielkości ooidów, bądź domieszki mułu węglanowego ujawnia podrzędne warstwowanie, zazwyczaj poziome. Wapienie pasiaste powstały w spokojniejszych wodach lagun i przybrzeżnych płycizn. Ich subtelne warstwowanie związane jest z osadzaniem, w różnym udziale, drobnoziarnistego materiału wapiennego (przeważnie drobnych ooidów) oraz mułu węglanowego, niesionego przez powolne prądy. Przewarstwienia i konkrecje krzemieni, napotykane wśród wapieni pasiastych, są efektem złożonych procesów chemicznych, które powodowały wytrącanie krzemionki z roztworów, przemieszczających się w przydennej warstwie osadu. W wapieniach obu typów napotyka się pojedyncze muszle małży, zazwyczaj pokruszone. Pod działaniem powolnych procesów skałotwórczych osad węglanowy zmieniał się w twardą skałą wapienną, zachowując pierwotne struktury warstwowań i kształt muszli uwięzionych w osadzie.

Fot.GS.4.2.8

Wracamy na dno wąwozu, skąd następnie – rozstając się z czarnym szlakiem turystycznym, od północnego zachodu – wspinamy się ku krzyżowi na grzbiecie Góry Brodowej. Idziemy jej grzbietem ku południowi, po drodze mijając progi i ambony skalne (Fot. GS 4.2.8). Zbudowane są one ze stromo nachylonych warstw (zmienne upady 248/87 WSW; 245/57 WSW; 62/86 ENE; 44/89 NE), znanych nam wapieni pasiastych i oolitowych. Grzbiet jest wyraźnie asymetryczny; zbocze wschodnie jest znacznie bardziej strome od zbocza zachodniego.

Stanowisko 3

Fot.GS.4.2.9

Po przejściu około 700 m od krzyża, na wschodnim zboczu, natrafiamy na ciąg krasowy z Jaskinią Chalcedonitową (Rys. GS 4.2.1, Fot. GS 4.2.9), stanowiący trzecie stanowisko wycieczki (lokalizacja GPS 50°49’46.7”N/20°18’51.0”E). Tworzy ją ciąg krasowy, biegnący wzdłuż zbocza, o długości około 14 m, obniżający się ku północy o około 3 m. Składają się nań wąskie korytarze, przechodzące w szczeliny. Ciąg otwiera się trzema niewielkimi otworami, o rozmiarach około 1 m; południowym w kształcie trapezu, owalnym otworem bocznym oraz studnią o okrągłym wlocie i gruszkowatym przekroju. Trapezowaty kształt jednego z otworów oraz obecność konkrecji krzemiennych sugeruje, że jaskinia w okresie neolitu była miejscem pozyskiwania krzemieni.

Stanowisko 4

Fot.GS.4.2.10

Ponownie wracamy na dno wąwozu, skąd idziemy ścieżką ku wschodowi, dnem nieckowatego obniżenia rozdzielającego grzbiety Góry Bolmińskiej, Brodowej i Milechowskiej. Po około 100 m dochodzimy do samotnej skałki-ambony – czwartego stanowiska wycieczki (Rys. GS 4.2.1, Fot. GS 4.2.10), znajdującej się u niemal na dnie obniżenia (lokalizacja GPS 50°50’10.6”N/20°18’37.1”E). Skałka zbudowana jest z wapieni oolitowych. Jej ściana podcięta jest przewieszona i podcięta płytką wnęką – niszą niwalne (niwacyjne).

Nisze niwalne (niwacyjne) są efektem wietrzenia mrozowego, wywoływanego przez zalegający śnieg. Wahania temperatury powodują wielokrotne zamarzanie i rozmarzanie skały nasiąkniętej wodą, pochodzącą z topniejącego śniegu. Pęczniejący lód rozsadza skałę, a migrująca woda oddziałuje nań chemicznie. Silnie zwietrzały, rozdrobniony materiał zwietrzelinowy odprowadzany jest przez wody roztopowe i deszczowe. Na dolnej powierzchni niszy, u podnóża skałki powstaje wnęka w postaci pochyłej półki.

Stanowisko 5

Fot.GS.4.2.11

Wycieczkę kontynuujemy ścieżką idącą grzbietem ku południowemu wschodowi. Po około 250 m od czwartego stanowiska nasza ścieżka łączy ze ścieżką przecinającą grzbiet w sąsiedztwie kulminacji o wys. 324,2 m n.p.m. (na dołączonej mapce – Rys. GS 4.2.2A, określonej jako Góra Milechowska). Od północnego wschodu kulminację podcina ściana skalna, o długości około 150 i wysokości do 10 m. Jej najwyższy zachodni odcinek, liczący około 50 m długości (Fot. GS 4.2.11), jest piątym stanowiskiem wycieczki (lokalizacja GPS 50°50’10.5”N/20°18’49.5”E). Znad ściany skalnej, między konarami drzew, obserwujemy w dali fragment Padołu Strawczyńskiego, aż po Pasmo Dobrzeszowskie, ograniczające go od północy.

Fot.GS.4.2.12

Fot.GS.4.2.13

Ścianę skalną tworzą wyłącznie grube warstwy wapieni oolitowych, które poznaliśmy w sąsiedztwie jaskini Piekło pod Małogoszczem. Znajdują się w niej otwory wylotowe kilku niewielkich jaskiń. Wejście do największej i najbardziej efektownej z nich, Starego Piekła (Fot. GS 4.2.12), znajduje się u podnóża ściany, w odległości około 30 m od ścieżki przecinającej grzbiet. Stare Piekło stanowi obszerna salka (Fot. GS 4.2.13), o wymiarach podstawy około 4 x 3 m, z urozmaiconym dnem, charakterystyczną kolumienką, kilkoma płytkimi wnękami i ślepymi korytarzykami. W pochyłym, lekko łukowatym stropie jaskini oraz jej ścianach łatwo jest rozpoznać dolne powierzchnie warstw wapieni. Towarzyszące jaskinie znane są pod nazwami: Schronisko Dolne pod Starym Piekłem, Schronisko Górne pod Starym Piekłem, Schronisko Ciasne. Na przeciwnym końcu ściany skalnej znajduje się ostatnia, równie niewielka jaskinia tego skupiska; Schronisko Pochyłe. Jaskinie mają formę płytkich pustek krasowych i schronisk skalnych, od których w głąb odchodzą ciasne, krótkie i zazwyczaj niedostępne korytarze, o deniwelacji nieprzekraczającej 1 m. Dna jaskiń pokryte są warstwą gliniastego rumoszu.

Fot.GS.4.2.14

Wietrzenie podkreśliło w ścianie zróżnicowanie odporności w obrębie warstw, eksponując ich powierzchnie graniczne (Fot. GS 4.2.14). Miejscami widoczne jest także warstwowanie materiału ziarnistego tworzącego wapienie, równoległe do powierzchni granicznych warstw. Maksymalna grubość warstw przekracza nawet 2 m. Dowodzi to stałości warunków i dużego tempa gromadzenia osadu na dnie. Miejscami u podnóża ścian powstały nisze niwalne.

Warstwy odsłonięte w ścianie skalnej zapadają ku południowi - południowemu zachodowi, a ich bieg i upad wynoszą odpowiednio: 198/17 SSW. Zwraca uwagą znacznie łagodniejszy kąt upadu, niż obserwowany w grzbiecie Góry Brodowej oraz wyraźnie inny kierunek nachylenia, niż kierunki odnotowane w sąsiedztwie jaskini Piekło pod Małogoszczem.

Wracamy na grzbiet, skąd dobrze widoczną ścieżką kierujemy się ku południowemu wschodowi. Ścieżka prowadzi nas przez niewysoki garb, a dalej ku obniżeniu, rozdzielającemu kulminację o wys. 324,2 m n.p.m. od kulminacji 334,6 m n.p.m (na dołączonej mapce – Rys. GS 4.2.2A określonej jako Góra Krzemionka). W obniżeniu, które ku północnemu wschodowi przechodzi w wąwóz rozcinający grzbiet, nasza ścieżka łączy się (lokalizacja GPS 50°50’04.4”N/20°18’53.0”E) z wyraźniejszą dróżką (ścieżką dydaktyczną) znakowaną ukośnie na zielono. Trzymając się jej znaków, lekko zbaczamy w lewo, ku wschodowi-południowemu-wschodowi. Po około 800 m ścieżka dydaktyczna wyprowadza nas z lasu na grzbiecie Góry Krzemionki, stanowiącym punkt widokowy. Z grzbietu Góry Krzemionki otwiera się rozległy widok na wschodnią część pasma Przedborsko-Małogoskiego i południowo-zachodnie pasma Gór Świętokrzyskich, Dolinę Nidy i Płaskowyż Jędrzejowski.

Idąc grzbietem na prawo od drogi mijamy rozległą wychodnię znanych nam wapieni pasiastych z krzemieniami. Nieco dalej, na północny zachód od wsi Milechowy, natrafilibyśmy na polach na wyorywane okruchy wapieni, z obficie występującymi muszlami małży, należącymi do rodzaju Exogyra (wielkości paznokcia, o nieregularnej powierzchni) oraz na muszlowce, zbudowane niemal wyłącznie z muszli ostryg rodzaju Alectrionia (wielkości łyżki, o karbowanej powierzchni).

Rys.GS.4.2.3

Warstwy wapieni górnej jury, budujące Pasmo Przedborsko-Małogoskie, na podstawie wykształcenia (materiału tworzącego skałę, struktur, skamieniałości) zostały przez geologów zgrupowane w kilkunastu następujących po sobie jednostkach (Rys. GS 4.2.2A, Rys GS 4.2.3). Pozwala to warstwy śledzone podczas naszej wycieczki umiejscowić w odpowiednich jednostkach w profilu górnej jury. W terminologii geologicznej, znajdowane przez nas warstwy wapieni pasiastych należą do kompleksu wapieni pasiastych, zaś ziarniste wapienie oolitowe należą do górnego oolitu. Wspomniane warstwy bogate w muszle małży, które napotkać można pod samymi Milechowami, określane są jako muszlowce skorkowskie. Naniesienie tych warstw na podkład topograficzny umożliwia narysowanie mapy geologicznej (Rys. GS 4.2.2B). Mapa obrazuje rozkład skał jurajskich, leżących na powierzchni naszego terenu także w tych częściach obszaru, w których skały jury są ukryte pod pokrywą osadów czwartorzędowych.

Rys.GS.4.2.4

Rozmieszczenie warstw obserwowane w terenie, na mapie geologicznej, a także na przekrojach geologicznych, pokazuje, że w rejonie Milechowych i Bolmina warstwy wapieni należą do struktury fałdowej (Rys. GS 4.2.4), wygiętej ku dołowi (tzw. synkliny). Grzbiety wzgórz stanowią strefy, w których najbardziej odporne warstwy skalne wynurzają się na powierzchnię (czyli stanowią ich wychodnię). W jądrze synkliny (teren wsi Milechowy, Bolmin, Mosty) odsłaniają się najmłodsze jednostki. W skrzydłach synkliny (południowo-zachodnim: Góra Bocheńska, Brodowa i północno-wschodnim: Góra Bolmińska, Milechowska, Krzemionka, Grząby Bolmińskie, Grzywy Korzeckowskie) okalających jądro, odsłaniają się jednostki starsze. Nasza synklina spłyca się ku północnemu zachodowi. W efekcie, w części północno-zachodniej grzbietu, w rejonie Góry Bolmińskiej, obserwuje się łuk zataczany przez wynurzające się warstwy. Taka budowa geologiczna tłumaczy też różnice w zapadaniu warstw, mierzone w poszczególnych odsłonięciach w kolejnych stanowiskach na trasie wycieczki.

Synklina powstała podczas ruchów górotwórczych orogenezy alpejskiej, których największe nasilenie przypadło po kredzie, we wczesnym paleogenie, ponad 60 mln lat temu. Wypiętrzaniu obszaru świętokrzyskiego towarzyszyło fałdowanie mas skalnych oraz przemieszczanie w strefach uskoków. Rozpoczęta wówczas erozja i denudacja obszaru świętokrzyskiego w rejonie naszej wycieczki usunęła kilkusetmetrowej grubości pokrywę osadów wieku kredowego, które pierwotnie przykryły utwory jurajskie. Trwając przez ponad 60 mln lat stopniowo uformowała jego dzisiejszą morfologię.

Po dalszych 800 m dochodzimy do szosy w Gajówce, gdzie możemy zakończyć wycieczkę lub ścieżką dydaktyczną udać się do Milechowych (500 m). W czasie trwania naszej wycieczki pieszej autokar z Zakrucza wraca w kierunku Kielc i w miejscowości Bolmin skręca z drogi 762 w lewo, przejeżdża przez wieś Bolmin i jedzie do wsi Milechowy, gdzie czeka na uczestników wycieczki.

SPIS ILUSTRACJI

• Rys.GŚ.4.2.1 – Trasa wycieczki w Rezerwacie Milechowy.
• Rys.GŚ.4.2.2 – Mapka topograficzna (A) i geologiczna (B) Góry Brodowej; Bolmińskiej; Milechowskiej i Krzemionki. Źrodło: Złonkiewicz Z. 1994. Budowa geologiczna i zjawiska krasowe na Górze Milechowskiej koło Małogoszcza w Górach Świętokrzyskich.
  1. osady czwartorzędowe; górna jura: 2. muszlowiec skorkowski; 3. kompleks płytowo-oolitowy; 4. onkolit; 5. kompleks oolitowo-detrytyczny górny; 6. kompleks wapieni laminowanych; 7. kompleks margli; 8. kompleks wapieni detrytycznych; 9. kompleks oolitowo-detrytyczny dolny; 10. kompleks wapieni kredowatych; 11. wapiene siedleckie.
• Rys.GŚ.4.2.3 – Jednostki wydzielone w profilu górnej jury w objętej wycieczką części Pasma Przedborsko-Małogoskiego. Źrodło: Złonkiewicz Z. 1994. Budowa geologiczna i zjawiska krasowe na Górze Milechowskiej koło Małogoszcza w Górach Świętokrzyskich.
• Rys.GŚ.4.2.4 – Przekroje geologiczne przez Górę Brodową. Źrodło: Złonkiewicz Z. 1994. Budowa geologiczna i zjawiska krasowe na Górze Milechowskiej koło Małogoszcza w Górach Świętokrzyskich. Objaśnienia jak na Rys.GŚ.4.2.3.
• Fot.GŚ.4.2.1 – Płaski taras zalewowy w dolinie wiernej Rzeki na południe od Zakrucza; w tle Góra Czubatka. (fot. Z. Złonkiewicz)
• Fot.GŚ.4.2.2 – Wylot jaskini Piekło pod Małogoszczem na zboczu Góry Bolmińskiej; w ambonie skalnej górującej nad wąwozem. (fot. Z. Złonkiewicz)
• Fot.GŚ.4.2.3 – Zwężający się korytarz jaskini Piekło pod Małogoszczem. (fot. Z. Złonkiewicz)
• Fot.GŚ.4.2.4 – Wylot jaskini Piekło. (fot. Z. Złonkiewicz)
• Fot.GŚ.4.2.5 – Skałka; w której powstała jaskinia ma formę ambony; zbudowana z wapieni pasiastych i wapieni oolitowych. (fot. Z. Złonkiewicz)
• Fot.GŚ.4.2.6 – Warstwy wapieni pasiastych rozdzielone nieregularną warstwą krzemieni; odsłonięte u podnóża ambony skalnej z jaskinią Piekło pod Małogoszczem. (fot. Z. Złonkiewicz)
• Fot.GŚ.4.2.7 – Wapień oolitowy; zbudowany z drobnych kuleczek wapiennych – ooidów. (fot. Z. Złonkiewicz)
• Fot.GŚ.4.2.8 – Ambony i progi skalne zbudowane z niemal pionowo stojących warstw wapieni pasiastych na wschodnim zboczu Góry Brodowej. (fot. Z. Złonkiewicz)
• Fot.GŚ.4.2.9 – Wylot studni krasowej w ciągu Jaskini Chalcedonitowej. (fot. Z. Złonkiewicz)
• Fot.GŚ.4.2.10 – Skałka w kształcie ambony; zbudowana z wapieni oolitowych; podcięta niszą niwalną. (fot. Z. Złonkiewicz)
• Fot.GŚ.4.2.11 – Ściana skalna z ciągiem jaskiń; m. in. jaskinią Stare Piekło; zbudowana z grubych warstw wapieni oolitowych. (fot. Z. Złonkiewicz)
• Fot.GŚ.4.2.12 – Wejście do jaskini Stare Piekło; nieznacznie poszerzone przez człowieka. (fot. Z. Złonkiewicz)
• Fot.GŚ.4.2.13 – Wnętrze salki jaskini Stare Piekło z charakterystyczną kolumienką i korytarzami krasowymi. (fot. Z. Złonkiewicz)
• Fot.GŚ.4.2.14 – Wietrzejąca powierzchnia ściany skalnej zbudowanej z gruboławicowych wapieni oolitowych. (fot. Z. Złonkiewicz)