DOLINA NIDY W ŻERNIKACH
Punkt wycieczkowy 4.4 (GŚ 4.4)

Rys.GS.4.1.1

Długość trasy dojazdu - 8 km.
Czas trwania dojazdu - 15 min.
Czas trwania wycieczki pieszej – ok. 2 godziny.

Opis trasy dojazdu:

Rys.GS.4.4.1

Fot.GS.4.4.1

Dojeżdżamy do drogi E7 i skręcamy w lewo w kierunku Krakowa. Przejeżdżamy przez Tokarnię, most na rzece Nidzie i w Brzegach skręcamy drogi E7 w prawo w kierunku Małogoszcza (Rys. GS 4.4.1). Po ok. 600 m na skrzyżowaniu w środku wsi Brzegi jeszcze raz skręcamy w prawo na Żerniki. W Żernikach około 800 m od szkoły, po zachodniej stronie drogi, przed domem (nr 42) mijamy krzyże pokutne z XIV-XVI wieku (Fot. GS 4.4.1), wykonane z piaskowca. Na skrzyżowaniu w północnej części wsi skręcamy w prawo. Po kilkudziesięciu metrach asfalt się kończy i wysiadamy z autokaru. Idziemy pieszo drogą gruntową biegnącą szerokim trawiastym spłaszczeniem ku Białej Nidzie. Tu dawniej znajdował się bród – przejście przez rzekę.

Rys.GS.4.4.2

Rys.GS.4.4.3

Jest to krawędź rozległej doliny, stanowiącej modelowy przykład doliny rzeki meandrującej (Rys. GS 4.4.2, Rys GS 4.4.3), o leniwym nurcie.

Stanowisko 1

Rzeka płynie tu szeroką płaską doliną, wcinająca się między wzgórza, zbudowane ze skał wapiennych jury i kredy. Dochodzimy do kładki na rzece (lokalizacja GPS 50°45’20.1”N/20°24’22.4”E). Odcinek rzeki w sąsiedztwie kładki jest pierwszym stanowiskiem wycieczki (Rys. GS 4.4.1).

Rys.GS.4.4.4

Fot.GS.4.4.2

Fot.GS.4.4.3

Powyżej mostku, na odcinku kilkudziesięciu metrów, rzeka płynie nieuregulowanym, mało krętym korytem. Ten odcinek rzeki odpowiada modelowi rzeki roztokowej (Rys. GS 4.4.4). Osadzany piaszczysto-mułowy materiał tworzy w obrębie koryta śródkorytowe i przybrzeżne łachy odsypowe. Łachy stają się przeszkodami, na których gromadzą się gałęzie i inny materiał niesiony przez rzekę, powodując spowolnienie przepływu, spiętrzenie wody i miejscami boczną erozję na brzegach koryta. Wynurzone łachy porastane są przez roślinność, co przyczynia się do ich stabilizacji i wzrostu (Fot. GS 4.4.2, Fot GS 4.4.3). Podrzędne koryta między łachami są stosunkowo płytkie, a rozmieszczenie koryt i łach podlega stosunkowo częstym zmianom, na przykład przy okazji wiosennych i burzowych wezbrań wód.

Stanowisko 2

Fot.GS.4.4.4

Za mostkiem idziemy w górę rzeki ścieżką, około 250 m, do drugiego stanowiska wycieczki (lokalizacja GPS 50°45’24.6”N/20°24’15.7”E). W zakolu rzeki obserwujemy płytkie bystrze, w którym płaskie dno rzeki pokryte jest okruchami skał wapiennych (Fot. GS 4.4.4). Jest to pozostałość po rozmywanym kamiennym nasypie spiętrzającym wodę, który kierował jej część do kanału młyńskiego, obecnie nieczynnego. Przepływ w tym krótkim odcinku naśladuje morfologię dna koryta rzecznego w odcinku przełomowym, z zalegającą na dnie warstwą bruku korytowego i charakterystycznym przegłębieniem koryta za bystrzem.

Fot.GS.4.4.5

Wracamy do kładki i – pozostając na wschodnim brzegu rzeki – polną drogą wchodzimy na rozległą płaską powierzchnię tarasu zalewowego (równi zalewowej). Powierzchnię tarasu pokrywają osady mułkowo-piaszczyste, o ewentualnej nieznacznej domieszce drobnego materiału żwirowego. Są one osadem złożonym w rozlewiskach rzeki, podczas przepływów powodziowych, niosących materiał w zawiesinie. Z tych osadów powstały charakterystyczne gleby - mady rzeczne (Fot. GS 4.4.5).

Stanowisko 3

Fot.GS.4.4.6

Idziemy ponad 150 m, do płytkiego obniżenia, w którym droga przecina starorzecze, wyraźnie zaznaczające się w morfologii tarasu (Fot. GS 4.4.6). Jest to trzecie stanowisko wycieczki (lokalizacja GPS 50°45’20.6”N/20°24’31.3”E). Starorzecze stanowi dawne koryto Czarnej Nidy, której połączenie z Białą Nidą znajdowało się w sąsiedztwie brodu w Żernikach.

Stanowisko 4

Fot.GS.4.4.7

Na dalszych około 300 m kontynuujemy marsz tą samą drogą, wraz z nią skręcając w lewo, do czwartego stanowiska wycieczki (lokalizacja GPS 50°45’22.8”N/20°24’40.3”E), a dalej w prawo. Na całym odcinku obserwujemy zabagnione, wąskie koryto starorzecza Czarnej Nidy (Fot. GS 4.4.7).

Stanowisko 5

Fot.GS.4.4.8

Fot.GS.4.4.9

Po dojściu do miejsca, w którym droga omija starorzecze, zawracamy niemal do stanowiska trzeciego. Przed nim skręcamy w polną drogę idącą w lewo, na południe do połączenia Białej i Czarnej Nidy (Fot. GS 4.4.8), gdzie znajduje się piąte stanowisko wycieczki (lokalizacja GPS 50°45’04.7”N/20°24’38.4”E).

Fot.GS.4.4.10

W sąsiedztwie miejsca, w którym rzeki się łączą możemy obserwować zakola rzeczne – meandry (Rys. GS 4.4.1, Rys GS 4.4.2, Rys GS 4.4.3). Od strony wewnętrznej meandra powstaje piaszczysta łacha odsypowa (Fot. GS 4.4.9). Na zewnętrzu łuku widoczne są ślady stałej erozji bocznej, w postaci podmywania i obrywania brzegu. Odsłoniły one przekrój przez osady rzeczne, tworzące podłoże tarasu zalewowego (Fot. GS 4.4.10). Wierzchnią warstwę, przykrytą madami, reprezentują brązowe namuły mułowo-ilaste, ze zróżnicowaną domieszką materii organicznej, o wyraźnym poziomym warstwowaniu. Poniżej odsłonięte zostały osady, które niegdyś zostały złożone w migrującym korycie rzeki. Są to szarożółte piaski, ze słabo zaznaczonymi warstwowaniami wewnętrznymi i szare osady piaszczysto-mułowe.

Fot.GS.4.4.11

Fot.GS.4.4.12

Obserwujemy zróżnicowanie dna i struktury prądowe, powstałe w korycie rzeki. W przekroju poprzecznym przez koryto, dno rzeki obniża się w pobliżu erodowanego zewnętrznego brzegu meandra. Przy brzegu wewnętrznym meandra, powstały piaszczyste łachy meandrowe (Rys. GS 4.4.3), których powierzchnia pokryta jest zmarszczkami prądowymi – riplemarkami (Fot. GS 4.4.11). Ich kształt i wielkość uzależnione są od dynamiki przepływu. Przy przeszkodach (pniach, kępach roślin) powstające wiry wyżłobiły nieckowate jamki wirowe, w których gromadzi się grubszy materiał, w postaci żwiru, muszli małży i nasiąkniętego drewna (Fot. GS 4.4.12).

Wracamy do autokaru. Jedziemy do drogi E7. Skręcamy w lewo w kierunku Kielc. Mijamy most na Nidzie i dojeżdżamy do Tokarni.

SPIS ILUSTRACJI

• Rys.GŚ.4.4.1 – Trasa wycieczki w dolinie Nidy w okolicy Żerników.
• Rys.GŚ.4.4.2 – Typy rzek. Źrodło: Gradziński R.; Kostecka A.; Radomski A.; Urung R.; 1986. Zarys sedymentologii. Wyd. Geol.; Warszawa.
  1 – rzeka prostolinijna; 2 – rzeka roztokowa; 3 – rzeka meandrująca; 4 – rzeka anastomozująca.
• Rys.GŚ.4.4.3 – Rzeka meandrująca i podrzędne środowiska z nią związane. Źrodło: Gradziński R.; Kostecka A.; Radomski A.; Urung R.; 1986. Zarys sedymentologii. Wyd. Geol.; Warszawa.
• Rys.GŚ.4.4.4 – Piaszczysta rzeka roztokowa. Źrodło: Gradziński R.; Kostecka A.; Radomski A.; Urung R.; 1986. Zarys sedymentologii. Wyd. Geol.; Warszawa.
• Fot.GŚ.4.4.1 – Wykonane z piaskowca krzyże pokutne z XIV-XVI wieku i kapliczka z 1908 r. Żerniki (posesja nr 42). (fot. Z. Złonkiewicz)
• Fot.GŚ.4.4.2 – Zarastające; nieuregulowane koryto. Odcinek Białej Nidy o charakterze rzeki roztokowej; z przybrzeżnymi i śródkorytowymi łachami odsypowymi. W tle taras zalewowy i wzgórza Grzyw Korzeckowskich. Widok z kładki przy brodzie w Żernikach. (fot. Z. Złonkiewicz)
• Fot.GŚ.4.4.3 – Piaszczysto-mułowe śródkorytowe łachy odsypowe w odcinku Białej Nidy o charakterze rzeki roztokowej; powyżej kładki w Żernikach. (fot. Z. Złonkiewicz)
• Fot.GŚ.4.4.4 – Kamieniste bystrze w miejscu rozmywanej dawnej przegrody; odprowadzającej wodę do kanału młyńskiego w Żernikach. (fot. Z. Złonkiewicz)
• Fot.GŚ.4.4.5 – Mady rzeczne na powierzchni tarasu zalewowego w dolinie Nidy. W tle zalesione wzniesienie zbudowane z wapieni jurajskich – dogodny punkt widokowy na Dolinę Nidy; Góry Świętokrzyskie i Płaskowyż Jędrzejowski; położony na zachód od Żerników. (fot. Z. Złonkiewicz)
• Fot.GŚ.4.4.6 – Płytkie; szerokie koryto starorzecza Czarnej Nidy wcinające się w płaską powierzchnię tarasu zalewowego w Żernikach. (fot. Z. Złonkiewicz)
• Fot.GŚ.4.4.7 – Wąskie; zabagnione koryto starorzecza Czarnej Nidy wcinające się w płaską powierzchnię tarasu zalewowego w Żernikach. (fot. Z. Złonkiewicz)
• Fot.GŚ.4.4.8 – Połączenie węższej; głębszej Białej Nidy (płynącej ku patrzącemu) i szerszej; płytszej Czarnej Nidy (płynącej z prawej strony zdjęcia) w Nidę (płynącą w lewo). Widok od południowego wschodu. (fot. Z. Złonkiewicz)
• Fot.GŚ.4.4.9 – Nadbudowywany przez rzekę łuk wewnętrzny (z lewej) meandra i podmywany łuk zewnętrzny (z prawej). Meander Czarnej Nidy powyżej jej połączenia z Białą Nidą. (fot. Z. Złonkiewicz)
• Fot.GŚ.4.4.10 – Odsłonięcie mułów i piasków rzecznych w zewnętrznym (niszczonym) łuku meandra Czarnej Nidy powyżej połączenia z Białą Nidą. (fot. Z. Złonkiewicz)
• Fot.GŚ.4.4.11 – Zmarszczki prądowe na powierzchni dna; w obrębie łachy meandrowej; w wewnętrznym (nadbudowywanym) łuku meandra Czarnej Nidy – rzeka płynie z prawa na lewo. (fot. Z. Złonkiewicz)
• Fot.GŚ.4.4.12 – Jamki wirowe z nagromadzonym grubszym materiałem żwirowym; muszlami i nasiąkniętym drewnem. Koryto Czarnej Nidy – rzeka płynie z prawa na lewo. (fot. Z. Złonkiewicz)