Zaloguj
Zrozumieć Ziemię> Wycieczki> Góry Świętokrzyskie> Dzień VI
  
    Punkt 6.1     
    Punkt 6.2     
    Punkt 6.3     
    Punkt 6.4     
    Punkt 6.5     
GROMADZICE
Punkt wycieczkowy 6.4 (GŚ 6.4)
Trasa szóstego dnia wycieczki

Rys.GS.6.1.1

Długość trasy dojazdu - ok. 23 km.
Czas trwania dojazdu - ok. 50 min.
Długość trasy pieszej – ok. 5km.
Czas pobytu w puncie – ok. 3,5 godziny.

Opis trasy dojazdu:

Mapa stanowisk w punkcie wycieczkowym Gromadzice

Rys.GS.6.4.1

Jedziemy dalej dolina Świśliny na północ. W miejscowości Nietulisko Fabryczne skręcamy w prawo w drogę krajową nr 9 (E371) w kierunku Ostrowca Świętokrzyskiego. Dojeżdżamy do Nietuliska Dużego, gdzie po prawej stronie, za budynkiem szkoły, znajdują się ruiny zabytkowej walcowni z połowy XIX wieku, ważnego zakładu Staropolskiego Okręgu Przemysłowego. W centrum Ostrowca Świętokrzyskiego przejeżdżamy wiaduktem nad torami kolejowymi i kierujemy się na miejscowość Szewna, mijając po prawej stadion „KSZO Ostrowiec”. W miejscowości Szewna skręcamy w lewo na Gromadzice, po prawej stronie mijając klasztor w Szewnej. W Gromadzicach mijamy punkt docelowy (brak możliwości zaparkowania samochodu czy autokaru) i za remizą dojeżdżamy do sklepu, gdzie można zaparkować autokar (Rys. GS 6.4.1).

Wysiadamy z autokaru i pieszo, wzdłuż drogi (ok. 1 km) wracamy w kierunku odsłonięć, mijając po drodze wąwóz lessowy. Krótko przypominamy, że less jest skałą pochodzenia eolicznego, powstałą przez akumulacje pyłów wywiewanych w peryglacjalnym klimacie, zanim teren pokryła gęsta, wysokopienna roślinność.

Stanowisko nr 1 nad potokiem Kamionka w Gromadzicach

Fot.GS.6.4.1

Mijając po lewej głęboko wciętą dolinę z okresowym ciekiem, a następnie zabudowania (także po lewej) dochodzimy do polnej drogi po prawej i nią kierujemy się na wschód ok. 100 m do mostka na potoku Kamionka, zwanym także Szewnianką (uwaga: w chwili obecnej – 2013 – mostek jest w bardzo złym stanie i przechodząc należy zachować daleko idącą ostrożność). Następnie skręcamy w lewo, na północ, i po około 70 m śliskiej, pochylonej w kierunku potoku ścieżki (zachować ostrożność) docieramy do pierwszego stanowiska (Fot. GS 6.4.1)

Stanowisko 1
Liść jurajskiego miłorzębu z Gromadzic

Fot.GS.6.4.2

W dolnej części odsłonięcia (lokalizacja GPS 50°53’29.92"N/21°21’37.47"E)występuje ławica piaskowca o rzucającej się w oczy nierównej grubości – z lewej ma grubość ok. 4 m, z prawej (w odległości zaledwie około zaledwie kilkunastu metrów) grubość ta maleje do zaledwie około 1 m. Widoczna część tej ławicy stanowi fragment soczewy piaskowca, która wypełniła dawne koryto rzeki. Powyżej tej ławicy zalegają warstwy piaskowców i łupków (mułowców), które mają zdecydowanie bardziej regularny, ciągły charakter. Zawierają one liczne szczątki jurajskich roślin (Fot. GS 6.4.2), badane już przez prof. Mariana Raciborskiego w XIX wieku, a także cienkie warstewki węgla lub iłowca węglistego – stąd pochodzi ciemniejsza miejscami barwa. Skamieniałości flory świadczą o bujnym rozwoju roślinności jurajskiej w ówczesnym ciepłym i wilgotnym, subtropikalnym klimacie.

Odlew tropu tylnej (u dołu, cztery palce) i przedniej (u góry, pięć palców) łapy czworonożnego dinozaura roślinożernego z Gromadzic

Fot.GS.6.4.3

Na powierzchniach piaskowców znajduje się odlewy tropów dinozaurów (Fot. GS 6.4.3). Tropy te pozostawiły stosunkowo niewielkie czworonożne dinozaury, wyspecjalizowane w objadaniu niskopiennej roślinności. Teren równi deltowej był dla tych dinozaurów bardzo dogodnym środowiskiem życiowym.

Skamieniałości skorupek małżów morskich z Gromadzic. Małe okrągłe kropki (zaznaczone strzałkami) to ślady jaj ślimaków, dla których twarde skorupki martwych małży były jedynym dostępnym, stabilnym podłożem dla przyczepu kapsułek jajowych i rozmnażania

Fot.GS.6.4.4

Warstwy te zawierają też szczątki małżów, zarówno słodkowodnych jak i słonowodnych (Fot. GS 6.4.4). Obecność tych ostatnich świadczy że teren na którym osadzały się górne, regularne warstwy był pod wpływem morza – był równią deltową. Płynie stąd wniosek, że nad korytowymi utworami rzecznymi następował stopniowy zalew morski. Zalew taki nazywamy transgresją morską. Morze w tym czasie i miejscu nie osiągnęło pełnego zasolenia, przypominając pod tym względem dzisiejszy Bałtyk. Nieco powyżej, w skarpie doliny potoku Kamionka, występują piaskowcowe i mułowcowe utwory osadzone w takim właśnie płytkim zbiorniku morskim o obniżonym zasoleniu.

Poświęcamy kilka chwil na samodzielne poszukiwanie skamieniałości – uwaga, skały są bardzo kruche i śliskie, nie należy wspinać się na skarpę. Wystarczająco dużo okazów znajdziemy u podnóża skarpy. Są to przede wszystkim odciski roślin jurajskich, przeważnie lancetowate liście miłorzębów, można też natrafić na paprocie, rzadziej na skorupki małżów.

Skarpa w stanowisku nr 2 w widocznymi naprzemiennie warstwowanymi piaskowcami, mułowcami oraz trzema warstwami węgla (czarny kolor)

Fot.GS.6.4.5

Przechodzimy do stanowiska nr 2 (Rys. GS 6.4.1). Udajemy się początkowo drogą powrotną w kierunku mostka i kierujemy się ścieżką dalej w kierunku południowym, wzdłuż potoku. Po przejściu około 500 m mijamy po prawej stronie opuszczony sad. W tym miejscu skręcamy w prawo (na wschód), wchodząc do głębokiego wąwozu, którym płynie okresowo wzbierający strumień. Obserwujemy rumosz skalny naniesiony przez płynącą wodę, świadczący o gwałtowności przepływu w czasie obfitych roztopów lub opadów. Wspinamy się na lewą (północną) krawędź wąwozu i nią wędrujemy w górę około 100 m, docierając do niewielkiego, porośniętego krzewami i młodymi drzewami tarasu, po którym prowadzi zarośnięta miejscami ścieżka. Po lewej ręce powinniśmy zobaczyć kamienistą skarpę – są to stare wyrobiska, w których miejscowa ludność wydobywała niegdyś piaskowiec na cele budowlane, nie gardząc przy tym węglem pozyskiwanym z cienkich, kilkucentymetrowych warstw. Docieramy do pierwszej na naszej drodze wyraźnie skalnej skarpy (tej wysuniętej najdalej na zachód), u której podnóża znajduje się zagłębienie terenu (pozostałość po eksploatacji). Jest to stanowisko nr 2 (Fot. GS 6.4.5).

Stanowisko 2

Odsłonięcie (lokalizacja GPS 50°53’15.18”N/21°21’49.25”E) ukazuje warstwy różnych skał osadowych, ale daje się zauważyć ich powtarzalność w profilu pionowym. Ponieważ określony rodzaj skały osadowej wiąże się z konkretnym środowiskiem sedymentacji, powtarzalność rodzajów skał odzwierciedla także cykliczną zmianę dawnych, jurajskich środowisk. Piaskowiec na samym dole odsłonięcia powstał w środowisku przybrzeżnym morskim, w wyniku przerabiania przez fale piasku przynoszonego przez pobliską rzekę. W samej górze warstwy piaszczystej łatwo zauważymy czarną smugę – to cienka warstwa węgla. Tuż poniżej tej warstwy widać pionowe, miejscami zwęglone rurki – to pozostałości po dawnych korzeniach roślin. Nie ulega wątpliwości, że korzenie te i warstewka węgla są ze sobą związane. Węgiel bowiem stanowi pozostałość szczątków roślinnych, które nagromadziły się nad poziomem glebowym. Powyżej warstewki węgla występuje warstwa szarych mułowców (skał powstałych z mułu – mieszaniny pyłu i iłu, która to bywa potocznie nazywana błotem). Warstwa ta, grubości około 1,5 metra, tworzyła się w innym, bardziej spokojnym środowisku – w lagunie, na skutek osadzania się z zawiesiny drobin iłu i pyłu dostarczanego przez wody płynące z lądu. Kiedy przyjrzymy jej się uważniej warstwie mułowca, zauważymy ciekawe zjawisko: stopniowo ku górze wzrasta gęstość cienkich, zwęglonych rurek (kopalnych korzeni roślin). Tak więc dawna laguna, początkowo wystarczająco głęboka aby zachowała się w niej czysta toń wodna, ulegała stopniowemu wypełnianiu przez osad i spłycaniu, co w końcu umożliwiło inwazję roślinności. I dzisiaj często możemy zaobserwować, jak od brzegu zarastają jeziora i laguny, zamieniając się stopniowo w bagna. Bagna są miejscem, w którym dochodzi do gromadzenia się znacznej ilości szczątków roślinnych. Istotnie, nad gęstniejącymi korzeniami roślin znajduje się druga, kilkucentymetrowa warstwa czarnego węgla – efekt nagromadzenia szczątków roślinnych, przechodzących potem w torf, a następnie, pod naciskiem młodszych i wyższych warstw skalnych, w węgiel. Możemy więc zaobserwować proces powstawania węgla w profilu geologicznym. Oczywiście, tak cienki pokład nie miał większego znaczenia ekonomicznego, choć wiele lat temu ubodzy okoliczni mieszkańcy pozyskiwali nawet tak niewielkie ilości węgla na opał. W pobliskim Miłkowie, gdzie lokalnie grubość pokładu węgla osiągała 30 cm, istniał przez wojną szyb, w którym wydobywano węgiel. Identyczne procesy doprowadziły do powstania nieporównanie grubszych warstw węgla np. w naszym Zagłębiu Górnośląskim – należy tylko pamiętać, że jest to znacznie starszy węgiel wieku karbońskiego, powstały z innej, paleozoicznej roślinności.

Ponad cienką warstwą węgla pojawia się gruba warstwa piaskowca. Powstała ona z piasku, który naniosła leniwie płynąca rzeka, tworząca w tym miejscu odnogę uchodzącej do morza delty. Możemy zaobserwować tutaj warstwowania przekątne rynnowe utworzone przez migracje niewielkich łach rzecznych, podobne do tych w Sołtykowie. W odnodze delty (tak jak ma to miejsce i dzisiaj) stopniowo zamierał przepływ wody, a koryto rzeki zamieniało w bagniste jezioro. W efekcie doszło po raz kolejny do zarastania przez roślinność (widoczne w górnej części piaskowca korzenie) i tworzenia się kolejnej, trzeciej w profilu warstwy węgla (Fot. GS 6.4.5).

Nad tą warstwą występują znowu mułowce, ale odmienne od tych pochodzenia lagunowego, występujących poniżej. Nie zawierają one korzeni roślin, występują w nich natomiast soczewki piaszczyste, skamieniałości morskich małżów (przy odrobinie szczęścia można znaleźć ich odciski, (Fot. 6.4.4) i ślady działalności życiowej innych morskich bezkręgowców. Soczewy i przewarstwienia piaszczyste wykazują kopułowe warstwowania przekątne, podobne do tych w Niekłaniu, utworzone przez sztormy. Skały te powstały w płytkim zbiorniku morskim, tak więc powyżej trzeciej warstwy węgla nastąpił kolejny zalew morski, a teren byłej delty rzecznej gdzie powstawały węgle stał się zbiornikiem wysłodzonego, płytkiego morza.

Rekonstrukcja dawnych środowisk w Gromadzicach – rysunek „A” ukazuje rozwój delty i miejsc, gdzie tworzyły się węgle (równina deltowa, w tym laguny oraz opuszczone i odcięte kanały deltowe), natomiast rysunek „B” przedstawia stadium zalewu (transgresji) morskiej. Czarny punkt oznacza odsłonięcie w Gromadzicach, pozostaje ono w tym samym miejscu, natomiast przesuwa się linia brzegowa i zmieniają środowiska sedymentacji. Wielokrotne następstwo w czasie przedstawionych sytuacji prowadzi do powtarzalności środowisk i rodzajów powstających w danym miejscu skał, co sprawia że sedymentacja ma cykliczny charakter

Rys.GS.6.4.2

Następstwo środowisk w Gromadzicach odzwierciedla poniższy blokdiagram (Rys. GS 6.4.2). Stopniowy rozrost delt rzecznych i szybkie zalewy morskie następowały w Gromadzicach naprzemiennie kilka razy po sobie, pozostawiając zapis w postaci powtarzających się, podobnych warstw skalnych. Zjawisko to nazywamy cyklicznością sedymentacji. Formacje geologiczne zawierające warstwy węgla są klasycznym przykładem takiej cykliczności.

Po obejrzeniu stanowiska nr 2 kierujemy się ta samą drogą powrotem do autobusu, który oczekuje w miejscu, gdzie droga pola prowadząca od mostku, dochodzi do asfaltu.

SPIS ILUSTRACJI

  • Rys.GŚ.6.4.1 – Mapa stanowisk w punkcie wycieczkowym Gromadzice
  • Rys.GŚ.6.4.2 – Rekonstrukcja dawnych środowisk w Gromadzicach – rysunek „A” ukazuje rozwój delty i miejsc; gdzie tworzyły się węgle (równina deltowa; w tym laguny oraz opuszczone i odcięte kanały deltowe); natomiast rysunek „B” przedstawia stadium zalewu (transgresji) morskiej. Czarny punkt oznacza odsłonięcie w Gromadzicach; pozostaje ono w tym samym miejscu; natomiast przesuwa się linia brzegowa i zmieniają środowiska sedymentacji. Wielokrotne następstwo w czasie przedstawionych sytuacji prowadzi do powtarzalności środowisk i rodzajów powstających w danym miejscu skał; co sprawia że sedymentacja ma cykliczny charakter. (rys. G. Pienkowski)
  • Fot.GŚ.6.4.1 – Stanowisko nr 1 nad potokiem Kamionka w Gromadzicach (GPS 50o 53’ 30.195” N; 21o 21’ 36.449” E). (fot. G. Pieńkowski)
  • Fot.GŚ.6.4.2 – Liść jurajskiego miłorzębu z Gromadzic. (fot. G. Pieńkowski)
  • Fot.GŚ.6.4.3 – Odlew tropu tylnej (u dołu; cztery palce) i przedniej (u góry; pięć palców) łapy czworonożnego dinozaura roślinożernego z Gromadzic. (fot. G. Pieńkowski)
  • Fot.GŚ.6.4.4 – Skamieniałości skorupek małżów morskich z Gromadzic. Małe okrągłe kropki (zaznaczone strzałkami) to ślady jaj ślimaków; dla których twarde skorupki martwych małży były jedynym dostępnym; stabilnym podłożem dla przyczepu kapsułek jajowych i rozmnażania. (fot. G. Pieńkowski)
  • Fot.GŚ.6.4.5 – Skarpa w stanowisku nr 2 w widocznymi naprzemiennie warstwowanymi piaskowcami; mułowcami oraz trzema warstwami węgla (czarny kolor). (fot. G. Pieńkowski)