Budowa geologiczna Skarpy Warszawskiej, związek między morfologią terenu a budową geologiczną i wydarzeniami geologicznymi, rzeźbotwórcza działalność rzek, rozwój doliny rzecznej, wody podziemne, powstawanie źródeł zagrożenia i ochrona dolin rzecznych, wód podziemnych oraz źródeł, zlodowacenia plejstoceńskie w Polsce, glacitektonika.

BIELANY – ŹRÓDŁO

Długość trasy dojazdu – 12, 4 km, czas trwania dojazdu – 1,5 godz.

Opis trasy dojazdu:
Ze stacji Metro Młociny jedziemy ścieżką rowerową na wschód, w stronę Wisły. Jedziemy po polodowcowej wysoczyźnie warszawskiej, zbudowanej przeważnie z lodowcowej gliny zwałowej, lecz na większości obszaru nadbudowanej piaskami rzecznymi tzw. tarasu warszawsko – błońskiego ukształtowanego w okresie maksymalnego nasunięcia lądolodu zlodowacenia Wisły. Prowadzi ona wzdłuż ogródków działkowych, równolegle do ul. Nocznickiego (Rys. SW1/2) . Po ok. 900 m skręcamy w lewo w uliczkę, która nas doprowadzi do ul. Pstrowskiego i linii tramwajowej. Przecinamy tę ulicę i wjeżdżamy w prostopadłą do niej ulicę Encyklopedyczną. Po lewej mijamy zajezdnię tramwajową, po prawej budynek Macro & Cash, dalej po lewej niewielki lasek, po prawej osiedla mieszkaniowe. Przecinamy poprzeczną ulicę Heroldów. Po prawej stronie ciągną się osiedla, a po lewej widoczny jest nowoczesny kościół i seminarium duchowne. Dalej po prawej nowe wille i pałacyki. Zaraz za seminarium, po lewej stronie ul. Encyklopedycznej oraz ul. Michaliny rozciąga się las, który uznano w 2002 r. za Zespół Przyrodniczo Krajobrazowy „Dęby Młocińskie”* (patrz Appendix). Na rozwidleniu skręcamy w lewo w ulicę Michaliny i niebawem po lewej stronie na skraju lasu widzimy płytę z głazem narzutowym i inskrypcją, poświęconym żołnierzom AK* (2,5 km). Z ul. Michaliny skręcamy w prawo w ulicę Humanistów. Zjeżdżamy w dół ok. 8 m.

Dla zainteresowanych: Zjechaliśmy z wysoczyzny warszawskiej na poziom wyższego tarasu nadzalewowego – wydmowego (Falenickiego). Nasza trasa od tej chwili będzie przebiegać tym tarasem – przez Las Młociński do Burakowa. Potem niezauważalnie wjedziemy na ostaniec wysoczyzny, zbudowany z gliny zwałowej, częściowo przykrytej przez piaski wydmowe. Ostaniec ma ok. 1 km długości i kończy się w środkowej części Parku Młocińskiego. Potem trasa prowadzi przez fragment tarasu zalewowego (mady, użytek ekologiczny „Przy Lesie Młocińskim”*) oraz fragment tarasu wydmowego. Na tarasie miejscami występują wydmy, jak w Lesie Młocińskim, czy Parku Młocińskim. Okres powstawania wydm parabolicznych na tarasie Falenickim wiąże się z okresem schyłku zlodowacenia wisły i silnymi wiatrami z kierunku zachodniego.

Dojeżdżamy do ul. Dankowickiej i przecinając ją wjeżdżamy w lewo w uliczkę Jamki. Jedziemy nią prosto do ulicy Wójcickiego, którą w prawo aż do wejścia do Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego (3,7 km). Naprzeciw wejścia skręcamy z Wójcickiego w lewo w leśną drogę. Droga ta prowadzi nas przez Las Młociński do Łomianek (Rys. SW1/3) . Przecinamy obniżenie, którym poprowadzono Kanał Młociński i dalej kilka wydm parabolicznych o wysokości 1-5 m (Fot. SW1/1) . Po ok. 1100 m od ul. Wójcickiego wyjeżdżamy z lasu.

Mijamy pierwsze zabudowania Łomianek (5,0 km). Ta część osady nazywa się Pancerz. Po wyjechaniu z lasu, po prawej stronie resztki ruin dawnych zakładów ceramicznych „Pancerz”, które eksploatowały w pobliżu iły plioceńskie i wyrabiały z nich cegły. Jedziemy dalej w kierunku północnym. Mijamy ulicę Pancerz. Teraz ulica, po której jedziemy nosi nazwę Stary Tor. Tędy biegł tor przedwojennej kolejki do Łomianek. Po 500 m od resztek zabudowań cegielni dojeżdżamy do ul. Glinianki. Gdy skręcimy nią w prawo, w stronę szosy Gdańsk-Warszawa, po 150 m po prawej stronie zobaczymy zarastający zbiornik. To dawna glinianka w której eksploatowano iły (Fot. SW1/2) .

Dojeżdżamy do szosy warszawskiej. Tu trwa obecnie (2012) budowa wiaduktów i rozjazdów. Przeprawiamy się (światła) na drugą stronę szosy i wjeżdżamy w ul. Brukową, prostopadłą do szosy. Przy skrzyżowaniu z ul. Warszawską skręcamy w prawo. Mijamy dwa krzyże po obu stronach ul. Warszawskiej i niebawem skręcamy w lewo skos w ul. 11 Listopada. Jedziemy przez dawną wieś Buraków (Rys. SW1/4) .

Przy kapliczce na rogu ul. Pastewnej możemy skręcić w lewo (drogowskaz), skąd ok. 700 m do letniej przeprawy promowej przez Wisłę do Nowodworów. My jednak kierujemy się prosto do końca ul. 11 Listopada (7,5 km). Tu, na północnym skraju Parku Młocińskiego umieszczona jest tablica z mapą szlaków rowerowych w okolicach Łomianek. Na skrzyżowaniu skręcamy ścieżką w lewo skos od alei idącej w kierunku Parku Młocińskiego (Młociny – patrz Appendix). Ścieżka biegnie tarasem wydmowym (Falenickim), 4 m powyżej koryta Wisły. Po 300 m ścieżka dochodzi do alei. W tym miejscu znajduje się wiata, miejsce na ognisko i huśtawki. Przy starym dębie i sosnach widok na zarzuconą starą słomą skarpę Wisły. 400-500 m dalej, przy połączeniu dróg zlokalizowano kolejne miejsce odpoczynkowe – wiatę, stoły i miejsce na ognisko (8,1 km).

Dla zainteresowanych: Można tu zejść w dół do rzeki, do koryta rzeki; na tym odcinku brak tarasu zalewowego. Przechodzimy między zarośniętymi starorzeczami i dochodzimy do skraju koryta, skąd widok na Wisłę. Przy zejściu z 6-metrowej skarpy, po prawej stronie usytuowane są wykopy o wysokości 0,5-0,8 m (Fot. SW1/3) . Odsłania się w nich glina zwałowa z głazikami. Jesteśmy na słabo widocznym w morfologii ostańcu wysoczyzny warszawskiej. Ostaniec ten od wschodu podcięty jest skarpą koryta Wisły, od północy otoczony prawie niewidoczną skarpą tarasu zalewowego, a od południa i zachodu „oblany” osadami tarasu wydmowego oraz częściowo przykryty wydmą. Ostaniec został „odcięty” od masywu wysoczyzny warszawskiej przez wody pra-Wisły w okresie interglacjału eemskiego. Od północy ograniczony jest skarpą o wysokości 5 m i otoczony piaskami tarasu wydmowego.

Jedziemy dalej główną aleją przez Park Młociński (Fot. SW1/4) . Po kilkuset metrach po prawej stronie widzimy tablicę informującą nas o występującym w pobliżu lesie łęgowym. W prawo po drewnianych pomostach przez wilgotny łęg możemy dojść do zarastającego, okresowo wysychającego starorzecza (Fot. SW1/5) . Niebawem dojeżdżamy do znacznego rozwidlenia (główna aleja skręca w prawo) (9,1 km). Obszar łąk z kępami drzew i krzewów po prawej stronie od rozwidlenia to użytek ekologiczny „Przy Lesie Młocińskim”*. Skręcamy w lewo w stronę Wisły i niebawem wjeżdżamy na wał przeciwpowodziowy.

Dla zainteresowanych: Opuszczamy taras wydmowy i jedziemy powyżej tarasu zalewowego (po lewej i jego fragment po prawej). Trasa prowadzi wałem wzdłuż starorzeczy, poniżej skarpy wysoczyzny, która pojawia się po prawej i na którą lekko wjeżdżamy. Po prawej stronie mijamy Stawy Młocińskie, pozostałość dawnej glinianki iłów plioceńskich, wyciętej w skarpie i cegielni. Występują tam obfite wysięki (ze stropu iłów), które zasilają te zbiorniki. W ich pobliżu widoczne są ślady płytkich wtórnych osuwisk rozwijających się na dawnych koluwiach.

Po ok. 250 m dojeżdżamy do metalowego płotu, który przegradza drogę. Trzeba zjechać w lewo, niżej, pod dość wysoką tutaj skarpę wysoczyzny. W tym rejonie u podnóża skarpy występują wysięki. Niebieski szlak pieszy, który tędy prowadzi nie pokazuje tego zjazdu. Płot ogradza teren Pałacyku Młocińskiego Brühla*, który teraz jest własnością prywatną. Po ok. 200-300 m ścieżka biegnąca poniżej skarpy, skrajem tarasu zalewowego, wyprowadza na górę, na skarpę wysoczyzny (która ma tu 12 m wysokości), na ulicę Prozy, którą dojeżdżamy do ul. Farysa (Rys. SW1/5) .

Dla zainteresowanych: Według badań prowadzonych w latach 20. XX w. na odcinku pomiędzy Młocinami a klasztorem bielańskim skarpa zbudowana jest z rzecznych piasków ze żwirami, leżących bezpośrednio na iłach plioceńskich. Piaski te są dość młodym ogniwem, powstałym prawdopodobnie w czasie interglacjału eemskiego – osadem rzecznym zakola pra-Wisły, które wycięte zostało w iłach plioceńskich i otoczyło łukiem wzgórze klasztorne na Bielanach, tworząc z niego ostaniec. Można nazwać je porzuconym korytem rzecznym, a powierzchnię osadów piaszczysto-żwirowych powierzchnią dawnego tarasu.

Skręcamy w lewo. Ulica Farysa doprowadza nas pod przejazd pod mostem Marii Curie Skłodowskiej (Północnym). Stąd ścieżką rowerową w prawo. Ścieżka prowadzi na wiadukt nad Wisłostradą, która na tym odcinku poprowadzona jest estakadą obok skarpy (10,8 km). Przechodzimy wiaduktem i zaraz za nim zjeżdżamy ze ścieżki rowerowej w prawo (pod górę).
Jedziemy prosto, mając po prawej tereny sportowe (korty). Po prawej stronie, za kortami znajduje się teren byłego fortu I Bielany . Ścieżka podnosi się na skarpę wysoczyzny i zagłębia w Las Bielański* będący rezerwatem krajobrazowym (Fot. SW1/6) (Fot. SW1/7) .

Jedziemy dalej lasem wzdłuż skarpy wiślanej. Po ok. 500 m od wjazdu do lasu ścieżka doprowadza nas do rozgałęzionego wąwozu, zawalonego leżącymi drzewami (Fot. SW1/8) . Skręcając w lewo, wzdłuż skarpy, gdzie obowiązuje zakaz wjazdu rowerów (lecz można przejść prowadząc rower) znajdujemy się na najciekawszym odcinku skarpy w Lesie Bielańskim, na którym występuje rzadki typ lasu zwany dąbrową.

Uwaga: Na tym odcinku skarpy, w latach 90. XX w zaobserwowano tworzenie się płytkich powierzchniowych osuwisk, które rozwijają się w obrębie osadów wcześniejszych koluwiów (osuwisk) z 1 połowy lat 30. XX w (Fot. SW1/9)

Dalej należy jechać w prawo. Po kolejnych 500 m droga doprowadza do ulicy Dewajtis i zespołu kościelno-klasztornego kamedułów położonego na Górze Klasztornej (Polkowej Górze*) (12, 5 km) (Rys. SW1/6) .

Dla zainteresowanych: W okresie międzywojennym można było zobaczyć budowę geologiczną skarpy w tym miejscu. Podaje ją przewodnik geologiczny z 1927 r. Pod górną gliną zwałową i przewarstwieniem iłów warwowych występował gruby poziom warstwowanych piasków wodnolodowcowych (patrz osady wodnolodowcowe) z przewarstwieniem żwiru, a pod nimi dolny poziom gliny zwałowej (ok. 3 m), sięgający prawie poziomu wody w rzece. Poniżej leżały iły plioceńskie, które niegdyś były eksploatowane na Bielanach. Wojciech Morawski, który prowadził prace kartograficzne w tym rejonie w latach 70. XX w., również u podnóża skarpy widział iły plioceńskie. Przewodnik geologiczny „Okolice Warszawy” z 1972 r. podaje nieco inny profil (Rys. SW1/7) . Górna glina zwałowa oddzielona była od dolnej niewielką warstwą piasków międzymorenowych. Pod dolną gliną zwałową widoczne były piaski rzeczne (?) zaburzone przez nacisk lądolodu. Niestety żadnego z tych profili dziś nie widać.

Profil otworu wiertniczego usytuowanego w pobliżu klasztoru Kamedułów wygląda następująco (Rys. SW1/8) :
0,0 – 5 m piaski i żwiry z wkładkami iłu warwowego (18)
5,0 – 8,0 m ił warwowy (21)
8,0 – 10,0 m piaski zastoiskowe (22)
10,0 – 14,0 m glina zwałowa (28)

Jak widać, poszczególne obserwowane profile skarpy i profil odwiertu różnią się między sobą. Nieco inny jest też przekrój geologiczny z Atlasu Geologicznego Warszawy. Dowodzi to dużego zróżnicowania budowy geologicznej tego odcinka skarpy, gdyż obserwacje mogły nie być dokonywane w tym samym miejscu. Woda, która wypływa ze źródła usytuowanego poniżej Wzgórza Klasztornego musi jednak płynąć z przepuszczalnej piaszczystej warstwy wodonośnej. Leży ona zapewne powyżej iłów plioceńskich, poniżej lub powyżej dolnej gliny zwałowej, którą należy zaliczyć do glin najstarszych w rejonie Warszawy, południowopolskich.

Na placyku położonym przy samej skarpie rośnie dąb posadzony w 1966 r. dla uczczenia 1000-lecia Państwa Polskiego. Leżą tu też głazy narzutowe (jeden z nich na pamiątkę utworzenia rezerwatu) i ustawiono tablicę informacyjną o Skarpie Warszawskiej.
Wracamy na ul. Dewajtis, która skręca za zespołem kamedułów w prawo. Zjeżdżamy asfaltem z wysoczyzny warszawskiej w dół, wzdłuż Wisły. Ok. 200-220 m dalej, po prawej stronie, poniżej skarpy, w niewielkiej niszy widzimy obudowane źródło pochodzące z 1835 roku – pierwszy punkt wycieczki – SW 1.1 (lokalizacja GPS 52o17’47.81”N/20o57’42.81”E) (Fot. SW1/10) . Woda, która ledwo ciurka pochodzi z piaszczystej warstwy położonej między dwoma poziomami glin zwałowych

Źródło na Bielanach (wys. 82,7 m n.p.m.) jest starym zdrojem znanym był z bardzo czystej wody. Obecną obudowę źródła zbudowali uczniowie Instytutu Agronomicznego w Marymoncie. Woda płynie z „ust” dziwnego wodnego stwora – ni to ryby, ni syreny (Fot. SW1/12) . Na piaskowcowej (piaskowiec wąchocki z Gór Świętokrzyskich) obudowie źródła są wyraźne dwie poziome linie. Pokazują one stan poziomu wody w Wiśle w czasie wezbrań 15 marca 1880 r. i 14 marca 1891 roku. Źródło to wraz ze źródłem Stanisława Augusta charakteryzuje się największą stabilnością wśród źródeł warszawskich.Poziomy wodonośne i system drenażu muszą tu być bardzo rozległe. W latach 1958-62 wydajność źródła wynosiła 4 l/ min. Potwierdziły to późniejsze badania (w latach 1995-96 – 4,2 l/min). Woda ta należy do najmniej zmineralizowanych wód źródeł warszawskich (754-815mg/l soli mineralnych) i do wód najchłodniejszych (średnia temperatura 9o C). Wody o mineralizacji 500-1000 mg/l nazywane są akratopegami. Wśród kationów przeważają węglany, ale siarczany występują w podwyższonych ilościach, a chlorki w niewielkich (tylko 44,7-59,6 mg/l). Jest to też najbardziej miękka woda spośród wszystkich źródeł na skarpie (7,1-7,6 <mval/l). Badania bakteriologiczne w 1966 r. wykazały widoczne zanieczyszczenie wody.

SPIS ILUSTRACJI

• Rys. SW 1/1 – Mapa trasy wycieczki i lokalizacja punktów geologicznych.
• Rys. SW 1/2 – Trasa wycieczki od stacji Metra Młociny do okolic Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego.
• Rys. SW 1/3 – Trasa wycieczki od okolic Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego, przez Las Młociński do Burakowa.
• Rys. SW1/4 – Trasa wycieczki od Burakowa do południowej części Parku Młocińskiego.
• Rys. SW1/5 – Trasa wycieczki od południowej części Parku Młocińskiego do północnej części Lasu Bielańskiego.
• Rys. SW1/6 – Trasa wycieczki od północnej do środkowej części Lasu Bielańskiego.
• Rys. SW1/7 – Szkic odsłonięcia poniżej klasztoru Kamedułów na Bielanach ok. 1970 r. Źródło: Nowak J., Śmierzchalska I.,1972. Okolice Warszawy. Przewodnik geologiczny. Wyd. Geologiczne. Warszawa.
• Rys. SW1/8 – Fragment przekroju geologicznego W-E przez skarpę bielańską w okolicy kościoła na Bielanach. Skala 1: 40 000. Źródło: Domosławska-Baraniecka M.D., Gadomska S., Ber A., Maksiak S, Mojski J.E., Słowański W., 1965. Atlas geologiczny Warszawy. Cz. I. Mapy i przekroje geologiczne. Instytut Geologiczny. Warszawa.
  

  Objaśnienia: holocen: 2 – mady; plejstocen: zlodowacenia północnopolskie: 6 – mady (zlodowacenie Wisły), 7 – piaski rzeczne (zlodowacenie Wisły), 8 – piaski, piaski ze żwirem i żwiry rzeczne (zlodowacenie Wisły); zlodowacenia środkowopolskie:18 – piaski wodnolodowcowe (zlodowacenie Warty); zlodowacenia środkowopolskie: 19 – rezidua gliny zwałowej (zlodowacenie Odry), 21 – iły i mułki zastoiskowe (zlodowacenie Odry), 22 – piaski zastoiskowe (zlodowacenie Odry); zlodowacenie południowopolskie: 28 – glina zwałowa.

• Fot. SW1/1 – Wydmy w Lesie Młocińskim.
• Fot. SW1/2 – Dawna glinianka w Pancerzu.
• Fot. SW1/3 – Odsłonięcie gliny zwałowej w skarpie ostańca wysoczyzny nad Wisłą w parku Młocińskim.
• Fot. SW1/4 – Główna aleja Parku Młocińskiego.
• Fot. SW1/5 – Starorzecze Wisły w Parku Młocińskim.
• Fot. SW1/6 – Ścieżka prowadząca przez Las Bielański.
• Fot. SW1/7 – Majówka na Bielanach. W głębi widać skarpę doliny Wisły. Źródło: Zieliński J., 2010 – Przedwojenne Bielany. Najpiękniejsze fotografie. Wydawnictwo RM. Warszawa.
• Fot. SW1/8 – Wąwóz w Lesie Bielańskim.
• Fot. SW1/9 – Osuwiska na brzegu Wisły pod Bielanami w 1927 r. Źródło: Lewiński J., Łuniewski A., Małkowski St., Samsonowicz J., 1927. Przewodnik geologiczny po Warszawie i okolicy z mapą geologiczną. Kasa im. J. Mianowskiego, Pałac Staszica. Warszawa.
• Fot. SW1/10 – Źródło bielańskie.
• Fot. SW1/12 – Wypływ wody ze źródła bielańskiego.