Budowa geologiczna Skarpy Warszawskiej, związek między morfologią terenu a budową geologiczną i wydarzeniami geologicznymi, rzeźbotwórcza działalność rzek, rozwój doliny rzecznej, wody podziemne, powstawanie źródeł zagrożenia i ochrona dolin rzecznych, wód podziemnych oraz źródeł, zlodowacenia plejstoceńskie w Polsce, glacitektonika.

STUDNIA KRÓLEWSKA*

Długość trasy dojazdu – 3,4 km, czas trwania dojazdu – ok. 50 min.

Opis trasy dojazdu:
Ścieżka doprowadza nas znowu do ul. Gwiaździstej, gdzie po pasach musimy przejść na jej drugą stronę (światła). Dalej w lewo, z tarasu zalewowego, przez fragment tarasu nadzalewowego niższego, szerokim chodnikiem ciągnącym się wzdłuż ul. Krasińskiego, po jej północnej stronie. Dojeżdżamy niebawem do pasów, przechodzimy na drugą stronę ul. Krasińskiego* i wjeżdżamy w prostopadłą do niej uliczkę Kaniowską (17,2 km) Jesteśmy na tzw. Żoliborzu Oficerskim* (Rys. SW1/11) . Uliczką Kaniowską jedziemy prosto, nieco pod górę na skarpę wysoczyzny, a przy jej końcu skręcamy w lewo, nad skarpę.

Dla zainteresowanych: Skarpa warszawska na Żoliborzu swą budową różni się od skarpy w Śródmieściu i Mokotowie. Tutaj skarpie nie towarzyszy (jak bardziej ku południowi) wypiętrzenie iłów plioceńskich, które odsuwa się na Żoliborzu ku zachodowi. Znacznie wzrasta tu miąższość osadów czwartorzędowych (nawet do 60 m). Jedynie lokalnie iły swym stropem zbliżają się do poziomu wody w Wiśle. Osady czwartorzędowe to przede wszystkim piaski wodnolodowcowe oraz piaski, mułki i iły zastoiskowe (Rys. SW1/12) . Gliny zwałowe występują sporadycznie, w postaci nieciągłych przewarstwień między osadami wodnolodowcowymi i zastoiskowymi, czasami obocznie przechodzących w żwiry i głazy. Najniższe nachylenie skarpa wykazuje w rejonie Placu Wilsona (nasza trasa przebiega w tym rejonie poniżej skarpy, tarasem nadzalewowym niższym). Ten odcinek skarpy formowany był już w okresie zlodowacenia wisły, wtedy wody pra-Wisły podcięły wcześniej powstałą rynnę polodowcową (Żoliborską) z okresu interglacjału eemskiego.

Jedziemy wzdłuż skarpy aż do skweru Andrzeja Woyciechowskiego. Chodnikiem powyżej skarpy ok. 200 m aż do stromego zjazdu w lewo skos, którym zjeżdżamy do dawnej dolinki rzeczki Drny (Drzasny)*, zamienionej po wybudowaniu Cytadeli* w fosę (Fot. SW1/17) . Skarpa ma tu ok. 20 m. Po prawej widzimy mur Cytadeli (17,9 km). W dolinie zorganizowano park ze stawem (Fot. SW1/18) . U ujścia Drny do Wisły istniało dawne grodzisko zwane Pólko*.

Ciekawostka: Na Żoliborzu, w piaskach ilastych i iłach jeziornych oraz pokrywających je torfach, które przecinała (młodsza od tych osadów) dolinka Drny, w okresie międzywojennym znaleziono faunę mięczaków, a także kości nosorożca włochatego i jelenia oraz szczątki roślin. Były to osady jeziora z okresu interglacjału eemskiego.

Przejeżdżamy przez Cytadelę i zjeżdżamy do Wisłostrady.

Uwaga: W dość miąższych nasypach utworzonych pod budowę Cytadeli w pocz. lat 90. XX w zauważono procesy osiadania i spełzywania gruntów, co prowadzi do niszczenia murów Cytadeli. W fosie Cytadeli, od północnego wschodu, poniżej ul. Kaniowskiej istniały źródła, dziś zanikłe.

Jedziemy dalej chodnikiem wzdłuż Wisłostrady aż do ul. Krajewskiego, gdzie przy kaponierze Cytadeli (Fot. SW1/19) skręcamy w prawo (Rys. SW 1/13) . Stąd dawniej roztaczał się widok na szeroką dolinę Wisły – Joli bord*.

Dojeżdżamy do skrzyżowania, na którym po prawej widoczna jest kolejna brama Cytadeli (niedostępna – wojsko). My skręcamy w lewo, w ul. Jeziorańskiego, przejeżdżamy pod wiaduktami kolejowym i drogowym Mostu Gdańskiego (ul. Słomińskiego) i wjeżdżamy na teren Nowego Miasta. Zaraz po prawej stronie, w obniżeniu widoczny jest 3 punkt wycieczkowy (SW 1.3) Studnia Królewska* (Fot. SW1/20) , (Fot. SW1/21) , (Fot. SW1/22) (19, 6 km, lokalizacja GPS 52o15’30.14”N/21o0’14.12”E). Studnia Królewska zwana też jest Zdrojem Królewskim lub Zdrojem Stanisława Augusta. Miejsce źródła (wys. 88,3 m n.p.m.) znane było wcześniej pod nazwą „Na Zdrojach”. Woda od dawna słynęła z dobrego smaku. Źródło odległe jest ok. 250 m od krawędzi skarpy (powyżej krawędzi). Obudowa źródła otoczona jest wysokimi nasypami. Prawdopodobnie pierwotne miejsce wypływu znajdowało się nieco wyżej. Kamienny próg do którego spływa woda położony jest około 1 m poniżej powierzchni terenu. Woda odprowadzana jest do kanalizacji.

Dla zainteresowanych: Zasilanie źródła nie jest rozpoznane. Wiąże się być może z aluwiami dawnej rzeczki Bełczącej. Według innych danych, źródło zasilało rzeczkę Bełczącą*. Może być też związane z wodonośnymi piaskami wodnolodowcowymi pokrywającymi powierzchnię wysoczyzny w rejonie Dworca Gdańskiego PKP lub z piaskami preglacjału z jednej z niecek utworzonych między istniejącymi tu fałdami iłów plioceńskich. W rejonie źródła wysoczyzna zbudowana jest z gliny zwałowej zlodowacenia Odry.

W dolnym biegu Bełczącej w 60. i 70. latach XVIII w. istniało sześć cegielni: oo. Paulinów i oo. Dominikanów (przy północnym krańcu ul. Przyrynek, cegielnia miejska i cegielnia wójtowska w wąwozie Bełczącej, a także przy ul. Inflanckiej i już na wysoczyźnie, przy skrzyżowaniu ul. Wygon i Bonifraterskiej. Eksploatowały one pstre iły pliocenu, które tworzyły tu kilka fałdów, między którymi leżały żwirowe niecki preglacjału.

Również dawniej Zdrój Stanisława Augusta był najobfitszym zdrojem w Warszawie. Wyróżniał się on również jakością wody. Zwrócił na to już w 1730 r. Christian Erndtel w dziele „ Varsavia physice ilustrate”. Wodę tę, jako źródlaną rozwożono dawniej po mieście. W 1844 r. Jerzy Bogumił Pusz w pracy „O temperaturze źródeł w okolicach Warszawy” podał wyniki pomiarów źródła wykonanych w l. 1839-1840. Średnia temperatura roczna wynosiła 7,035 st. R = 8,8 st. C. Temperatury pomiędzy wiosną (najniższa) i latem (najwyższa) różniły się niewiele, bo zaledwie o 0,7 st. R.(1 st. R = 1,25 st. C.). W 1880 r. Władysław Leppert przedstawił wyniki analizy chemicznej wody ze źródła S. Augusta. Pisał: „choć jest obecnie zimna, przezroczysta, bez zapachu i szczególnego smaku, posiada jednak: 1) twardość ogólną 44,7on = 16 mval/l 2) ilość chloru w 100 l - 31,59 g = 20,2 mg/l, 3) azotanów obliczonych jako N2O5 w 100 l - 15.5 g = 9,9 mg/l; 4) ciał organicznych obliczonych jako kwas szczawiowy krystaliczny (C2H4O2 + 2 H2O w 100 l wody - 3,41 g = 2,2 mg/l. Amoniaku, azotanów i siarkowodoru nie zawiera, siarczanów ilość większą od normalnej”.

W latach 60. XX w. wydajność źródła wynosiła 60-80 l/min, a w 1975 r. – 65,0 -80,0 l/ min, w 1995-96 r. – 44 l/min) i a więc była to (i obecnie jest) największa wydajność spośród źródeł warszawskich. Wyróżnia się ono stałością dopływu wody. Wśród anionów w 1966 r. i w l. 1974-75 przeważały węglany, w dużej ilości występowały siarczany i chlorki, lecz wartość ich zawartości przez 9 lat znacznie się zwiększyła. W znacznych ilościach występuje też mangan (0,58 mg/l w 1964-66 i 0,36 mg/l w 1974 r.) Mineralizacja w 1961 r. wynosiła 592 mg/l, a w l. 1974-75 1300-1400 mg/l, co sytuuje ją w rzędzie wód mineralnych. Badania bakteriologiczne w 1966 r. wykazały wyraźne jej zanieczyszczenie, którego powodem może być obecnie przenikanie zanieczyszczeń z powierzchni. Temperatury w latach. 1961-62 9,1 – 11,2 st. C., a w latach 1974-75 – 11.7-13, 2 st. C. Wodę źródła zaliczono do typu HCO3-Cl-Ca. Powyższe wyniki wskazują na pogarszający się stan czystości wód, zarówno zawartości w nich anionów siarczanów i chlorków, jak i wzrost ogólnej mineralizacji. Niestety nie znany jest obecny stan zanieczyszczeń bakteriologicznych, lecz można przypuszczać że również on wzrósł przez ostatnie 50 lat.

Studnia jest zamknięta na kłódkę. Niestety jest zanieczyszczona, co widoczne jest przez kraty. Woda z niej jednak wypływa.

SPIS ILUSTRACJI

• Rys. SW1/11 – Trasa wycieczki od Żoliborza Oficerskiego do Cytadeli.
• Rys. SW1/12 – Fragment przekroju geologicznego W-E przez skarpę bielańską na Żoliborzu.Skala 1:40 000. Źródło: Domosławska-Baraniecka M.D., Gadomska S., Ber A., Maksiak S, Mojski J.E., Słowański W., 1965. Atlas geologiczny Warszawy. Cz. I. Mapy i przekroje geologiczne. Instytut Geologiczny. Warszawa.

  Objaśnienia: holocen: 1 – torfy, 2 – mady, 3 – piaski rzeczne; plejstocen: zlodowacenia północnopolskie: 7 – piaski rzeczne (zlodowacenie Wisły), 8 – piaski, piaski ze żwirem i żwiry rzeczne (zlodowacenie Wisły); zlodowacenia środkowopolskie: 13 – piaski i mułki zastoiskowe i wodnolodowcowe (zlodowacenie Warty), 15 – glina zwałowa (zlodowacenie Warty), 16 – iły i mułki zastoiskowe (zlodowacenie Warty), 17 – piaski zastoiskowe (zlodowacenie Warty), 18 – piaski wodnolodowcowe (zlodowacenie Warty), 19 – rezidua gliny zwałowej (zlodowacenie Odry), 20 – glina zwałowa (zlodowacenie Odry), 21 – iły i mułki zastoiskowe (zlodowacenie Odry), 22 – piaski zastoiskowe (zlodowacenie Odry), 24 – piaski i piaski ze żwirem wodnolodowcowe (zlodowacenie Odry), 25 – rezidua gliny zwałowej (Zlodowacenie Odry); zlodowacenia południowopolskie: 27 – bruk i rezydua gliny zwałowej.

• Rys. SW1/13 – Trasa wycieczki od Cytadeli do Starego Miasta.
• Fot. SW1/17 – Dawna, przekształcona obecnie, dolinka rzeczki Drny w pobliżu północnej części Cytadeli.
• Fot. SW1/18 – Staw w dawnym ujściowym odcinku rzeczki Drny.
• Fot. SW1/19 – Kaponiera Cytadeli przy ul. Krajewskiego.
• Fot. SW1/20 – Studnia Królewska przy ul. Słomińskiego.
• Fot. SW1/21 – Wypływ wody w Studni Królewskiej.
• Fot. SW1/22 – Inskrypcja na murze Studni Królewskiej.