DOLINA CZARNEJ HAŃCZY
Punkt wycieczkowy 1.5 (WPN 1.5)

Długość trasy – 3 km,
czas dojścia – 30 min,
czas pobytu w punkcie – ok. 1 godz.

Z punktu WPN 4 kierujemy się dalej zielonym szlakiem przez las. Dochodzimy do rozwidlenia na którym stoi krzyż. Skręcamy w lewo idąc cały czas zielonym szlakiem. Droga, lekkim trawersem, schodzi w dół po stoku rynny polodowcowej, dnem której płynie rzeka Czarna Hańcza. Dochodzimy do skrzyżowania z czarnym szlakiem. My odbijamy na południe, idziemy dalej szlakiem zielonym w stronę rzeki. Nasza marszruta prowadzi po wygodnie ułożonych drewnianych kładkach. Jesteśmy w dnie dawnej rynny polodowcowej (lokalizacja GPS 54o3’17.82”N/23o1’56.89”E).

Czy w lądolodzie mogły płynąć rzeki?

Tak lodowe rzeki płynęły zarówno w lądolodach plejstoceńskich, znane są także ze współczesnych lodowców. Wody, pod znacznym ciśnieniem płyną w lodowych tunelach, transportują żwiry i głazy, niekiedy dużych wielkości.

Ze zjawiskiem lodowych rzek związany jest proces eworsji. Jest to zjawisko erozji polegające na niszczącej działalności ruchu wirowego wody płynącej. W podłożu skalnym powstają wówczas formy zwane są garncami lodowcowymi, marmitami lub kotłami eworsyjnymi. W podłożu zbudowanym np. z glin lub piasków mogą powstać podłużne rynny polodowcowe.

Rynny polodowcowe to obecnie podłużne obniżenia, wypełnione wodą (jeziora rynnowe) lub wykorzystane przez cieki (doliny rynnowe). W tym punkcie wycieczkowym mamy do czynienia z drugim przypadkiem. Rynna polodowcowa ciągnie się od Sobolewa do Zatoki Hańczańskiej. Głębokość rynny wynosi około 25 a szerokość od 0,8 do 1 km. Jej stoki są stromo nachylone.

Jak powstała ta forma? Pierwotnie w masie lądolodu, płynęła rzeka, która wyerodowała podłoże. Podczas zaniku lądolodu odsłoniło się obniżenie wyerodowanej rynny, w której pozostały bryły martwego lodu (Rys. WPN1.5.1a) .

Na powierzchni terenu wody roztopowe nanosiły piaski tworzące sandr. Piaski te częściowo przykryły martwe lody. W miarę postępującego ocieplenia klimatu i wytapiania brył martwego lodu, współkształtnie do ścian rynny, odkładały się wytapiane osady: żwiry, piaski niekiedy głazy. (Rys. WPN1.5.1b) (Rys. WPN1.5.1c) . Tworzą one tarasy kemowe – powierzchnie po których prowadził nas trawersem szlak zielony. Po całkowitym stopieniu martwego lodu (co nastąpiło około 9 tys. lat temu) dno rynny wypełniły osady rzeczne Czarnej Hańczy (Rys. WPN1.5.1d) .

Obecnie rynnę polodowcową wykorzystuje rzeka Czarna Hańcza. Tu można dostrzec zanikające starorzecze Czarnej Hańczy, a dopiero po kolejnych ok. 50 m dochodzimy do nutu głównego rzeki. Przez podmokły grunt poprowadzono drewniane pomosty wygodne do przejścia (Fot. WPN1.5.2) .

Dochodząc do nurtu Czarnej Hańczy uczniowie mogą się zapoznać z erozyjną i akumulacyjną działalnością rzeki. Najpierw kładki prowadzą nas przez meander rzeki.

Meandry to zakola, czyli pętlowate, wygięte odcinki rzeki zawarte między jej dwoma zakrętami o tym samym kierunku (dwoma prawymi lub dwoma lewymi). Meandry sprawiają, że rzeka płynie wolniej niż w wyprostowanym sztucznie korycie, a dolina magazynuje więcej wody. Rozwój zakoli prowadzi do stopniowego, bocznego przesuwania się koryta. Proces ten przerywany jest przez ścięcie zakola lub rozcięcie nasady jego pętli. Opuszczona część zakola przekształca się w starorzecze stopniowo zarastające i wypełniające się organicznymi i mineralnymi wnoszonymi do niego podczas powodzi. Schemat przedstawiający rozmieszczenie osadów i form rzeki meandrującej przedstawia (Rys. WPN1.5.2) .

Ciekawostka: Termin "meander" pochodzi od nazwy rzeki w Turcji o wyjątkowo krętym korycie.

Erozyjna działalność rzeki polega na procesach niszczenia brzegów rzeki. Rozróżniamy erozje denna, boczna i wsteczną. Nad Czarna Hańczą na omawianym odcinku można zaobserwować efekty erozji bocznej.

Erozja boczna (Rys. WPN1.5.3) zaznacza się w rzekach o krętym przebiegu. Cząsteczki wody spychane są siłą odśrodkową w kierunku brzegu wklęsłego czyli najsilniej erodowanego. Taki brzeg jest niebezpieczny do kąpieli – występują często silne wiry. Szybkość takiej erozji zależy oczywiście od odporności osadów z których zbudowany jest brzeg, od jego wilgotności.

Jak wygląda akumulacja osadów w korycie rzeki?

Osady grubsze transportowane przez rzekę tj. piasek i żwir osadzane są głównie w obrębie koryta, zawiesiny (cząstki ilaste) odkładane zostają na obszarach przyległych do niego zalewanych podczas dużych wezbrań (powstają żyzne mady rzeczne). Główny nurt rzeki znajduje się bliżej brzegu leżącego dalej od środka krzywizny. Przy tym brzegu woda ma też większą prędkość. Brzeg ten jest stale niszczony i dlatego staje się stromy a rzeka u jego podnóża ma największą głębokość.

Jakie formy dna można zaobserwować stojąc na mostku na Czarnej Hańczy?

Przy niewielkich prędkościach powstają w dnach koryt rzecznych poziome warstewki (Rys. WPN1.5.4) Gdy prędkość przepływu wzrasta, powstają zmarszczki tzw. ripplemarki. W korycie rzeki płynącej wyglądają jak na załączonym zdjęciu (Fot. WPN1.5.3) . Nachylenie lamin wskazuje na kierunek płynięcia wody.

Opuszczamy rynnową dolinę (Fot. WPN1.5.4) i zielonym szlakiem wspinamy się na jej południowe zbocza. Idziemy przez las szlakiem zielonym i po przejściu około 1 km dochodzimy do skrzyżowania ze szlakiem czarnym. Tu może dojechać autokar. Przez Sobolewo i Krzywe wracamy do Suwałk.

Opcjonalnie: możliwość dojścia (około 3 km) czarnym szlakiem do Gajówki Sobolewo (przy drodze do Sobolewa).

SPIS ILUSTRACJI

• Rys. WPN 1.5.1. – Schemat powstania doliny rzeki Czarnej Hańczy w dawnej rynnie lodowcowej. (Rys. M. Krzeczyńska, K. Pochocka-Szwarc)
• Rys. WPN 1.5.2 – Formy i osady rzeki meandrującej. (Rys. J. Rychel)
• Rys. WPN 1.5.3 – Schemat zakola rzeki. (Rys. M. Krzeczyńska)
• Rys. WPN 1.5.4. – Warstwowanie przekątne I, warstwowanie rynnowe II. Źródło: Mycielska-Dowgiałło E. 1999. Geomorfologia dynamiczna z elementami stosowanej. Wyd. WGiSR UW.
• Fot. WPN 1.5.2. – Widok na kładki poprowadzone dnem doliny rzeki Czarnej Hańczy. (Fot. M. Krawczyk)
• Fot. WPN 1.5.3 – Formy dna – ripplemarki. (Fot. M. Krawczyk)
• Fot. WPN 1.5.4. – Widok na Czarną Hańczę. (Fot. M. Krawczyk)