„BRAMA TWARDOWSKIEGO” I WYWIERZYSKA. DOLINA WIERCICY
Punkt wycieczkowy 3.4 (JKC 3.4)

Zjawiska krasowe, ostańce i wywierzyska – obiekty geologiczne wpływające na podniesienie walorów turystycznych regionu.

Długość trasy przejazdu – ok. 6 km,
czas przejazdu – 10 min.
Długość trasy wycieczki – około 750 m,
czas trwania wycieczki: 1,5 godz.

Opis trasy wycieczki:

Z parkingu przy ruinach kościoła Św. Stanisława skręcamy w lewo w stronę Żarek (droga 792) (Rys. JKC 3) . W Żarkach skręcamy w prawo (droga 793) w kierunku Janów, Św. Anna. Od tego momentu cały czas poruszamy się drogą główną. Około 4 km za miejscowością Zawada, przed Złotym Potokiem skręcamy w lewo w kierunku miejscowości Siedlec (charakterystyczny punkt – duży parking przy skrzyżowaniu po lewej stronie) i po przejechaniu 500 – 600 m zatrzymujemy się po prawej stronie drogi na asfaltowej zatoczce.

Stąd wycieczkę kontynuujemy pieszo, a pojazd wraca do głównej szosy Żarki — Janów (droga 793), skręca w lewo i parkuje po ok. 100 m po prawej stronie w zatoczce przy szosie na wysokości źródeł „Zygmunta” i „Elżbiety” .

Opis trasy wycieczki:

Niniejszy punkt wycieczkowy – okolice Złotego Potoku to kontynuacja zagadnień związanych z procesami krasowymi przebiegającymi we wszechobecnych tu wapieniach jurajskich. Zapoznamy się z kolejnymi przykładami form krasu powierzchniowego, z krasowymi wywierzyskami oraz poznamy krasową dolinę rzeki Wiercica.

Od zatoczki przy drodze asfaltowej podchodzimy w górę ścieżką biegnącą pod skałkę z figurą Matki Boskiej (Fot. JKC 3.4.1a) , po czym skręcamy w lewo i podążamy wzdłuż grzędy wapiennej, aż do charakterystycznej skały z prześwitem w formie łukowej bramy o wysokości około 4 m. Jest to „Brama Twardowskiego” (50°41'25,98"N/ 19°24'13,15"E) (Fot. JKC 3.4.1) – ostaniec wapienny uważany za symbol terenu północnej Jury.

Pod względem geologicznym „Brama Twardowskiego” to relikt podziemnych zjawisk krasowych, które rozwinęły się w obrębie jurajskich wapieni skalistych. Stanowiła ona prawdopodobnie kiedyś fragment korytarza jaskiniowego, skierowanego ku powierzchni terenu. Z biegiem czasu, w wyniku niszczącej działalności deszczu, słońca i mrozu , pozostało po nim okno skalne w kształcie przypominające bramę.

Od „Bramy Twardowskiego” wracamy leśną ścieżką w kierunku drogi głównej i na wysokości dużego parkingu skręcamy w lewo zgodnie ze znakami pojawiającego się w tym miejscu żółtego szlaku turystycznego . Podążając dalej szlakiem dochodzimy do zespołu źródeł krasowych czyli wywierzysk „Zygmunta” i „Elżbiety” (Fot. JKC 3.4.2), które dają początek rzece Wiercicy (dopływ Warty).

Źródło, a właściwie źródła „Zygmunta” (50°41'13,64"N/ 19°24'47,62"E), to jedyne duże i stale czynne wywierzysko w całej dolinie Wiercicy. Woda wypływa tu zarówno z głównej szczeliny pod skarpą, jak i z kilku bocznych źródeł bijących z rumowiska (aktualnie przyjmuje się, że woda wypływa z 10-ciu szczelin).

Jej obfita struga, w widocznej niszy źródliskowej, od razu przekształca się w spory potok. Posiada on piaszczyste dno i na długości 500 m tworzy kilka malowniczych meandrów. Położone nieco dalej (około 200 m) w głębi lasu źródło „Elżbiety” rozwinęło się w dolinie równoległej do strugi wypływającej spod wywierzyska „Zygmunta”. Ma ono dużą zmienność i okresowo zanika. Zanik wypływu zdarza się jednak bardzo rzadko. Ostatnio odnotowany został w latach 80-tych XX w. Wywierzysko nie funkcjonowało wówczas przez kilka lat (okres tzw. suszy hydrologicznej). Aktualnie wydajność źródła nie przekracza 30 l/s. Potok „Elżbiety” ma dno kamieniste i jest nieznacznie głębszy od potoku Zygmunta.

Rzeka Wiercica, w miejscu połączenia strumieni z obydwu źródeł, stanowi ciek o szerokości 10 m, głębokości osiągającej niekiedy 2 m i przepływie okresowo przekraczającym nawet 100 l/s. Spływa ona bystrym strumieniem z wyżej położonych wapieni skalistych kompleksu biohermalnego Gorzkowa do niecki miedzybiohermalnej Skowronowa. W odległości 3 km od źródeł ilość wody w potoku wyraźnie maleje, aż do całkowitego jej zaniku w okolicach wsi Ponik (Rys. JKC 3.4.3) .

Dalszy bieg Wiercicy znaczy w terenie suche koryto (w podłożu występują skrasowiałe wapienie pochłaniające wodę – poniki) z pojawiającym się w jego obrębie okresowo przepływem. Rzeka ponownie pojawia się na powierzchni ziemi między siódmym i dziewiątym kilometrem swojego biegu i stopniowo tworzy najpierw strumyk, który po przecięciu dopływu wód z Sierakowa staje się znowu sporym potokiem.

Wody podziemne w okolicach Złotego Potoku występują w obrębie dwóch pięter: czwartorzędowego i jurajskiego. Największe znaczenie ma poziom górnojurajski. Zasilanie poziomu wodonośnego jury górnej następuje przez wody opadowe i roztopowe. Infiltrują one bezpośrednio w skrasowiałe podłoże lub przesączają się przez łatwo przepuszczalne osady czwartorzędowe. System próżni i szczelin krasowych tworzy wspólne ich zwierciadło, którego głębokość zalegania wynosi zwykle od kilkunastu do 50 m. Wody wywierzysk „Zygmunta” i „Elżbiety” zaliczane są do najlepszych pod względem jakościowym (klasa I a). Ich temperatura wynosi około 9 – 11o C. Spotkać w nich można przedstawicieli fauny bezkręgowej, w tym interesującego ślimaka – źródlankę karpacką (Bythinella austriaca). Jest on uważany przez naukowców za doskonały wskaźnik zimnych, czystych wód o dużych walorach jakościowych.

Spod źródeł „Zygmunta” i „Elżbiety” kierujemy się pod górę, w stronę szosy, do zaparkowanego przy drodze pojazdu.

Zwiedzanie Doliny Wiercicy kontynuujemy z okien autokaru. Wokół rozciąga się obszar zalesionego Rezerwatu „Parkowe”*. Dolina Wiercicy jest doliną krasową, powstałą dzięki procesom krasowym oraz działalności wód płynących rzeki (procesom fluwialnym). Dla takich dolin charakterystyczne są skaliste zbocza oraz wąskie, wżynające się w podłoże, dna. Szosa biegnie wzdłuż koryta rzeki, na której już pod koniec XIX w. zostały utworzone stawy zaporowe dla hodowli pstrągów (Fot. JKC 3.4.4) .