TŁUMACZÓW – RADKÓW
Punkt wycieczkowy 2.1 (S 2.1)

Stanowisko 1

Stanowisko 2

Wulkanizm i osady dolnopermskie w rejonie Tłumaczowa i Radkowa, surowce skalne, eksploatacja surowców skalnych w kamieniołomach, Próg Radkowa, budowa płytowa, Park Narodowy Gór Stołowych, piaskowce ciosowe górnej kredy, formy skalne, rozpad blokowy, wody mineralne Kudowy, profil i powstawanie torfowiska, Torfowisko pod Zieleńcem.

Długość trasy samochodowej – ok. 9 km
dojścia piesze łącznie 350 m
czas trwania wycieczki – ok. 4 godzin

Opis trasy dojazdu:
Z Kłodzka jedziemy drogą na Nową Rudę (nr 381), a w Gorzuchowie wybieramy drogę nr 387 drogą przez Ścinawkę Dolną, Średnią i Górną. Wycieczka po północno-zachodniej części Ziemi Kłodzkiej rozpoczyna się w Tłumaczowie na granicy polsko-czeskiej (przejście graniczne) w obrębie Wzgórz Ścinawskich, a następnie przejeżdża do Radkowa.

Uczniowie zapoznają się z budową geologiczną tego rejonu całkowicie odmienną od wschodniej części Ziemi Kłodzkiej. Poznają historię geologiczną wulkanów i pustyń czerwonego spągowca (dolnego permu). W ramach punktu S 2.1. zwiedzamy dwa odsłonięcia – nieczynny kamieniołom w Tłumaczowie oraz odsłonięcie skał osadowych permu dolnego na zboczu wzgórza Guzowata ponad zalewem w Radkowie.

Opis trasy wycieczki:

W drugim dniu wycieczki przejedziemy przez zachodnią część Ziemi Kłodzkiej. Znajdujemy się teraz na obszarze zupełnie innej struktury geologicznej – południowo-wschodniej części depresji śródsudeckiej. Depresja śródsudecka jest zapadliskiem utworzonym w dolnym karbonie, około 340 mln lat temu w okresie deformacji waryscyjskiej między wypiętrzającymi się górami zbudowanymi ze skał metamorficznych i magmowych, które dziś widzimy na powierzchni np. w Górach Orlickich i Bystrzyckich (Rys. S2/2) , ale także w Górach Sowich i w Masywie Śnieżnika. Zapadlisko to było od dolnego karbonu wypełniane stopniowo przez osady, a od karbonu górnego do permu dolnego także przez wulkanity o łącznej miąższości kilku tysięcy metrów. Dzisiaj są to skały takie jak piaskowce i zlepieńce, mułowce i iłowce, karbońskie przeważnie o szarej barwie. W karbonie górnym, w okolicach Wałbrzycha i Nowej Rudy, poza trasą naszej wycieczki, występują też liczne pokłady węgla kamiennego, do niedawna eksploatowane. Oczywiście węgiel kamienny świadczy o wilgotnym, ciepłym klimacie tego okresu.

We wczesnym permie (w tzw. czerwonym spągowcu) nastąpiła radykalna zmiana warunków klimatycznych. W warunkach klimatu suchego o cechach typowych dla pustyń, miała miejsce ciągła sedymentacja utworów lądowych o charakterystycznej czerwonobrunatnej barwie. Zachodziła ona w środowiskach rzek okresowych i rozległych, wysychających jeziorzysk, czasem z udziałem osuwisk luźnego materiału na dawnych stokach. Reprezentowana jest ona przez zlepieńce, piaskowce, mułowce i iłowce leżące między pokrywami skał wulkanicznych. Obszar depresji śródsudeckiej był w dolnym permie usłany wulkanami (Rys. S2/3) . Dochodziło tu do wybuchów wulkanicznych, w czasie których w całej okolicy powstawały pokrywy tufów z bombami wulkanicznymi, do wylewów law tworzących grube pokrywy, jęzory lawowe i inne, podobne struktury.

Skały wulkaniczne tworzą dziś m.in. charakterystyczne pasma górskie – np. Góry Kamienne i Góry Suche. W wielu miejscach, np. w okolicach Tłumaczowa, są one odsłonięte w formie skałek lub tworzą ściany czynnych i nieczynnych kamieniołomów. Z punktu widzenia podziału skał wulkanicznych są to dwa zasadnicze rodzaje: ciemnoszare i fioletowo-szare trachybazalty, zwane dawniej melafirami, o składzie zbliżonym do bazaltów, opartym na związkach magnezu (Mg) i żelaza (Fe), dlatego nazywane skałami maficznymi, oraz jasne, różowe ryolity, dawniej zwane porfirami, w składzie których dominują związki krzemu (Si) i glinu (Al), zwane dlatego skałami sialicznymi. Skały typu bazaltów (melafiry) powstawały głęboko w górnym płaszczu Ziemi (na głębokości ponad 30-55 km). Wulkanity typy ryolitów stanowią natomiast wynik przetapiania skał skorupy kontynentalnej (na głębokości rzędu 15 – 20 km). W obu wypadkach do topienia się skał górnego płaszcza lub skorupy ziemskiej dochodziło w wyniku dopływu ciepła z płaszcza Ziemi (Rys. S2/3) . Istnieją także skały wulkaniczne o składzie przejściowym między trachybazaltami i ryolitami, np: ryodacyty, andezyty czy dacyty.

Stanowisko 1 - Tłumaczów

W Tłumaczowie, 1800 m przed przejściem granicznym do Czech, lokalna droga odchodzi w prawo, po 300 m dojeżdżamy do wejścia do nieczynnego kamieniołomu melafirów zabezpieczonego przed wjazdem szlabanem. Pojazd trzeba zostawić na lokalnej szosie naprzeciw wejścia do kamieniołomu (lokalizacja GPS 50o33’26.59”N/16o25’54.21”E).

W ścianach skalnych o wysokości około 15-20 m występują trachybazalty (melafiry) reprezentujące fragment pokrywy wulkanicznej przebijającej osady czerwonego spągowca (Fot. S2/1) . Są to skały o barwie ciemnoszarej, brunatno-fioletowej i brunatnej, bardzo zwięzłe i twarde. Występujące w nich pustki skalne wypełnione są przez kalcyt, dolomit i baryt, miejscami pojawiają się też ametysty i kwarc. Można tu znaleźć ciekawą próbkę skalną. Zwraca uwagę kolumnowa oddzielność melafirów widoczna na ścianach kamieniołomu. Melafirom w Tłumaczowie towarzyszą tufy, zlepieńce i brekcje wulkaniczne. W północno-zachodniej części kamieniołomu ponad melafirami zalegają skały osadowe – czerwonobrunatne piaskowce i mułowce. Znaleziono w nich ostatnio tropy dolnopermskich płazów. Te niezgrabne, wolno poruszające się zwierzęta żyły na brzegach rozległych, płytkich jeziorzysk porośniętych uboga roślinnością.

Kamieniołom w Tłumaczowie daje nam też wgląd w problem eksploatacji surowców skalnych. Melafiry, które tu kiedyś eksploatowano, są skałami bardzo twardymi i odpornymi na wietrzenie i ścieranie. Były one wydobywane ze ścian przy pomocy materiałów wybuchowych, a następnie kruszone w specjalnych młynach, w celu otrzymania kruszyw łamanych o różnych rozmiarach bloczków. Takie kruszywa możemy zobaczyć w obrębie torów kolejowych, są one także stosowane do budowy szos i autostrad, a także jako składnik betonów i asfaltów.

W odległości 1500 m na południe, na zachodnim stoku wzgórza Gardzień, zlokalizowano nowy kamieniołom, wyraźnie widoczny z drogi. Jest on czynny i wstęp na jego teren jest możliwy po uzyskaniu zgody właściciela zakładu. Z SE stoku wzgórza Gardzień, poniżej terenu kamieniołomu, roztacza się rozległy widok na Kotlinę Radkowską i na Góry Stołowe, w tym na charakterystyczną formę rzeźby terenu – próg Radkowa.

Z naszą wizytą w kamieniołomie w Tłumaczowie wiąże się także problem przyrodniczego znaczenia takich, nieczynnych obiektów i konieczność ich ochrony przed dewastacją i zamianą w wysypisko śmieci. Stare kamieniołomy są na ogół zarośnięte bujną roślinnością, wśród której botanicy znajdują rzadkie gatunki endemiczne. Dno naszego kamieniołomu jest częściowo zalane wodą, a w malowniczym stawie występują m.in. traszki. Możemy tu niestety zauważyć także liczne śmieci. Ochrona takich obiektów jest dziś koniecznością, zwłaszcza, że przeważnie są to po prostu piękne miejsca umożliwiające poznanie struktur geologicznych, kolekcjonerom zbieranie ciekawych prób skał i minerałów, przyrodnikom badania flory i fauny, a wszystkim – odpoczynek w atrakcyjnym miejscu.

Stanowisko 2 - Radków

Wzgórze „Guzowata” jest położone 2100 m ku zachodowi od centrum Radkowa po północnej stronie rekreacyjnego Zalewu Radkowskiego. Dojechać tu można wąską asfaltową drogą odchodzącą od drogi 387 z Radkowa do Karłowa (Rys. S2/4) (lokalizacja GPS 50o30’10.9”N / 16o25’35.97”E).

Na południowym zboczu i grzbiecie wzgórza znajdziemy zespół skałek i ścian skalnych o wysokości do kilkunastu metrów na przestrzeni blisko 400 m. Dojść do nich możemy po stromym i zarośniętym zboczu wzgórza. Skałki zbudowane są z czerwono-brunatnych piaskowców i zlepieńców (Fot. S2/2) , w których fragmenty kwarcu i skał metamorficznych są zlepione przez materiał wapienny, a także z warstw wapieni. Warstwy skalne zapadają ku północy pod kątem około 5 stopni. Seria skalna z „Guzowatej” jest wybitnie niejednorodna, całość sprawia wrażenie silnie przemieszanych ze sobą skał, obok partii piaskowcowych, z wyraźnym warstwowaniem równoległym, występują partie zaburzone, zafałdowane nieregularnie, wypełniające zagłębienia w niżej leżących skałach. Całość sprawia wrażenie chaotycznego zespołu skalnego. Tego typu skały osadowe reprezentują utwory pustynnych stożków napływowych (bajada), a charakter osadów wskazuje na udział osuwisk grawitacyjnych w tworzeniu się stożków. Patrząc na skałki „Guzowatej” spróbujmy wyobrazić sobie rozległą, pustynną krainę, w której materiał skalny z obszarów wypiętrzonych sypie się po ich zboczach, a w czasie katastrofalnych opadów jest wynoszony przez wodę i składany do obniżeń w postaci wielkich stożków. Po powierzchniach stożków i krawędziach erozyjnych osuwają się masy skalne wypełniając rynny i niecki. A wszystko to działo się ponad 270 mln lat temu. Występujące w profilu osadów wzgórza partie wapienne utworzyły się w przypowierzchniowych warstwach skał osadowych zawierających węglan wapnia i charakterystyczne dla klimatu półsuchego. Na „Guzowatej” kończy się nasze spotkanie z permską pustynią Sudetów.

SPIS ILUSTRACJI

• Rys. S2/2. – Mapa geologiczna zachodniej części Ziemi Kłodzkiej.
• Rys. S2/3. – Schemat wulkanu i rodzajów erupcji wulkanicznych.
• Rys. S2/4. – Mapa okolic Radkowa
• Fot. S2/1. – Nieczynny kamieniołom melafirów w Tłumaczowie – widok ogólny (fot.J.Pacuła)
• Fot. S2/2. – Odkrywka piaskowców i zlepieńców permu na zboczu Guzowatej w Radkowie (fot. A.Ihnatowicz)